عبدالحمید واسطی - دانش آموخته سطح چهار حوزه علمیه خراسان و استادیار گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ hvaseti@yahoo.com

تلاش این مقاله یافتن پاسخ این مسئله است که: آیا می­توان روش­هایی را که فقیهان در استنباطات خود به­کار می­برند، با جزئیاتی که در ذهن فقیه می گذرد، کشف کرد و شبیه­ سازی نمود اگر می ­توان، چگونه اگر استنباط (اجتهاد در اصطلاح فقهی)، تلاش معرفتی روشمند برای کشف موجه حکم در مورد فعل مکلف باشد و اگر عملیات استنباط و اجتهاد (فرآیند استنباط)، فعل و انفعالاتی باشد که فقیه برای کشف نظر شارع، به صورت مرحله به مرحله انجام می دهد تا از نقطه شروع (مواجه با مسئله)، به نقطه پایان (صدور فتوا) برسد؛ و اگر روش شناسی و ارائه الگوریتم که تعیین و توصیف دقیق مرحله به مرحله و قدم به قدم عملیات حل یک مسئله است، به طوری­که نقطه آغاز و پایان، تعداد مراحل، ترتب منطقی مراحل، دستورالعمل های اجرایی در هر مرحله بدون حفره میان دستورالعمل ها، توصیف شده باشد، آن­گاه به نظر می رسد که می توان عملیات اجتهاد و استنباط را به صورت الگوریتمی توصیف کرد. چگونگی این کار، با دو روش استقرای میدانی عملکرد فقیهان و تحلیل آن­ها با رویکرد کشف روش است و دوم قیاسی بر اساس الزامات علی معلولی موجود در دانش فقه و اصول­فقه، انجام­ پذیرست. هر فقیهی روش استنباطی دارد که با تحلیل عملکرد او در استنباطاتش می ­توان به جزئیات روشی او به­ مقداری که استفاده کرده است، دست یافت و براساس آن، روش­های مختلف فقیهان را نیز به مطالعه تطبیقی گذاشت. همچنین می­ توان بر اساس روش قیاسی در کشف روند استنباط، روش هریک از آن­ها را اعتبارسنجی کرد.

روش شناسی, روش فقاهت, الگوریتم اجتهاد, اعتبارسنجی استنباط فقهی