محمدعلی زکی - دانشیار دانشگاه امام حسین (ع)

هدایت انسان به سوی حق، بندگی و یکتا پرستی ازسوی خداوند متعال، مهمترین سنت های تاریخی است. اقرارانسان به ربوبیت وتوحید خداوندی، یکی ازانواع میثاق الهی درقرآن گزارش شده است. ارسال رسل نیزبه مثابهیکی دیگرازسنت های الهی درراستای یادآوری عهدالهی انسان تبیین شده است. پیامبران وانسان ها نسبت به موضوعتوحید و بندگی خداوند متعال، درروزقیامت پاسخگوهستند. پیامبران مامور ابلاغ رسالت وانسان مسئول عدم پذیرشبندگی خداوند بوده ومواخذه می شوند. براین اساس، هدف اصلی پژوهش حاضرتبیین چگونگی نسبت بینمفاهیم چهارگانه خداوند متعال، پیامبری، انسان وتاریخ باتکیه برتفسیرموضوعی سوره ای تطبیقی (مورد سه سورهاعراف، هودوشعراء) خواهدبود. "تفسیرموضوعی سوره ای قرآن" یکی از انواع سه گانه تفسیر موضوعی قرآن بامحوریت سوره می باشد. تفسیرموضوعی سوره ای قرآن یکی ازمشخصات نوآورانه، منحصربه فرد، ممتازوبرجسته والبته مغفول تفسیرالمیزان بوده که کمترمورد توجه وبررسی قرآن پژوهان بوده است. علامه طباطبایینقشی پیشتازانه دراین نوع تفسیردرالمیزان داشته وسنگ بنای محکم، استوار و مطمئنی دراین راه استوارنموده است.علامه طباطبایی درتمامی مجلدات تفسیرالمیزان اصول ومبانی خاصی درزمینه تفسیر موضوعی سوره ای قرآن راعملیاتی کرده است: 1) هدفمندی سوره، 2) ساختارمندی سوره و 3) پیوستگی سوره. «بینش تاریخی» یکی دیگرازویژگی های برجسته ومنحصر به فرد علامه طباطبایی محسوب می شود. ایشان علاوه بر بهره تاریخی درتفسیر آیاتقرآن، به طور مستقل وجداگانه به مباحث تاریخی عنایت داشته که نشان از اهمیت جایگاه آن درتفسیر المیزاندارد. تاکید تاریخی علامه طباطبایی درتفسیرالمیزان در دو بخش و البته مرتبط با یکدیگر تحلیل داستان های پیامبرانوهم چنین تبیین سنت های الهی تاریخی گذشته تجلی و ظهور پیدا کرده است. سوره های تحقیق، درمرتبه اول، به طورمشترک در بردارنده شش داستان پیامبرالهی (نوح، هود، صالح، لوط، شعیب وموسی) بوده اند و این ویژگی منحصر بهفرد بوده و درهیچ جای دیگر قرآن این ویژگی مشاهده نشده است. علاوه برآن، درمرتبه دوم، درصد غالب و قابلتوجه ای از آنها، به طور مشخص «تاریخی» ارزیابی شده اند به گونه ای که به ترتیب فراوانی 80 درصد سوره شعراء،64 درصد سوره اعراف و 60 درصد سوره هود اختصاص به تاریخ پیامبران شمارش شده اند. با تکیه برتفسیرالمیزان،ملاک های بررسی تطبیقی تفسیرموضوعی سوره ای پژوهش حاضرعبارتند ازسه جهت گیری هدفمندی سوره ها،ساختارسوره ها و تناسب آیات درون سوره ها. نتایج نهایی تحقیق نشان داده که بر اساس تفسیرالمیزان، اگرچه سهسوره تحقیق ماهیت تاریخی دارند، ولیکن هدفمندی آنها با یکدیگر متفاوت گزارش شده اند. غرض و هدفمندیسوره اعراف پیرامون «عهدالهی انسان در اقرار به ربوبیت خداوند متعال»، هدف ازسوره هود، «بیان توحید» است. قرآنکتابی محکم است که یک روح دارد و آن روح، توحید است وغرض وهدف سوره شعراء، تسلیت خاطر رسول خدا(ص) است ازاینکه قومش اوراو قرآن نازل براوراتکذیب کرده بودند واوآزرده شده بود. اهداف سه سوره پژوهشبه ترتیب درسه عنوان انسان، خداوند و پیامبری خلاصه می شوند. پژوهش هم چنین نشان داده که ساختارسوره اعراف، براساس تفسیرالمیزان شامل بیست ودوبخش، سوره هود شامل چهارده بخش وسوره شعراشامل نه بخشتقسیم بندی وگزارش شده است. نتایج پژوهش به تفکیک سوره های سه گانه به بررسی تناسب آیات آنها نیزپرداخته است. خداوند متعال درتبیین دعوت اسلامی براساس وقایع تاریخی مربوط به جوامع گذشته و داستانپیامبران الهی، درس هایی تربیتی درباره سنت های الهی ارائه فرموده است. دواسلوب قرآنی مورد تاکید قرار گرفته است:1) نگاه به گذشته (قصص انبیاء): نجات مومنان وعذاب کافران دردنیاو 2) نگاه به آینده (معادباوری وروز قیامت)پاداش بهشت برای مومنان و جهنم برای کافران درقیامت. درتمامی وسراسر آیات سه سوره پژوهش نشان ازمخاطب های سه گانه الف) پیامبراسلام (دلداری وتسلی خاطر)، ب) مومنان (بشارت به وعده های الهی) وج) انذارکافران (اتمام حجت) داشته است. نهایت آنکه، دعوت اسلامی، داستان های پیامبران وسنت های الهی عناصرسه گانهمشترک سه سوره مورد بررسی پژوهش شمارش شده اند که البته فصل مشترک آنها محوریت بینش تاریخی در قرآن بوده است.

علامه طباطبایی، تفسیرالمیزان، تفسیرموضوعی سوره ای، تفسیرتطبیقی