تغییرات اقلیمی گسترده و پیش بینی استمرار بارندگی های مشابه و ایجاد سیلاب در بسیاری از نقاط ایران از یک طرف و ضرورت رعایت اصول صحیح ساخت و ساز مقاوم در برابر سیل در بازسازیهای پیش رو از طرف دیگر، اهمیت پرداختن علمی و کارشناسی از وجوه مختلف تخصصی به موضوع سیل های اخیر را می نمایاند.

بارندگی های اواخر اسفند ۱۳۹۷ و اوایل فروردین ۱۳۹۸ که بخش قابل توجهی از پهنه سرزمینی ایران را درنوردید، در عین آن که به افزایش ذخایر آب زیرزمینی و پرشدن سدها و تالاب ها انجامید، منجر به بروز سیل و خسارتهای فراوانی در استان های مختلف ایران شد.

این خسارت ها به زیرساخت ها و راه های سکونتگاه ها و همچنین فعالیت های کشاورزی و دامداری وارد شد و علاوه بر آن، متاسفانه تعدادی از هموطنانمان نیز در این سیل کشته شدند. گزارش پیش رو با هدف استفاده از تجارب این سانحه و اقدامات صورت گرفته پس از آن و آسیب شناسی وقوع سانحه از منظر خسارت به سکونتگاه ها تهیه شده است و به دنبال آن بوده است که از مقیاس ناحیه ای تا سکونتگاه به بررسی و آسیب شناسی اثرات سیل بپردازد.

با توجه به این که بیشترین آثار تخریبی سیل، اعم از آثار طغیان رود و یا آب گرفتگی، در استان های لرستان، خوزستان، گلستان و شهر شیراز مشاهده شد، گزارش حاضر متمرکز بر آسیب شناسی در مناطق ذکر شده است.

در مقیاس آسیب شناسی کلان، توسعه نامتوازن اقتصادی و اجتماعی و تأثیر آن بر کاهش تاب آوری سرزمین، مهم ترین موضوعی است که لازم است در برنامه ریزی های توسعه مدنظر قرار گیرد.

در این ارتباط، برخی از مهم ترین محورهای قابل ذکر، عبارتند از: - شکل گیری حاشیه نشینی در حریم رودخانه ها - قطع درختان در دامنه های کوه ها و تبدیل آن به ذغال و هیزم توسط روستانشینان به دلیل عدم وجود اشتغال پایدار و یا جنگل زدایی های وسیع به منظور سودآوری - کیفیت پایین سکونت و سازه ها در بسیاری از سکونتگاه های منطقه که خود عامل مهمی در کاهش تابآوری و افزایش خسارتها محسوب می شود.

آسیب های وارد شده بر سکونتگاه ها به دو دسته آسیب های مرتبط آبگرفتگی و ماند آبی و آسیب های ناشی از طغیان رودها می توان تقسیم کرد که از منظر شهرسازی قابل بررسی است.

همچنین ساختار شهرها و برنامه ریزی و طراحی کالبدی می تواند نقش مؤثری در کاهش تاب آوری سکونتگاها داشته باشد.

علاوه بر آن ساختار تهیه طرحها و پایش آن نیز نیاز به بررسی و بازنگری دارد.

موارد مذکور، در ادامه به تفکیک مورد بررسی قرار گرفته اند:

. آسیب شناسی آبگرفتگی و ماندابی در سکونتگاه ها و زیرساختها دلایل آبگرفتگی سکونتگاه ها و عدم تخلیه آن در شهرها، اغلب مرتبط با طرح های توسعه بوده و مهم ترین دلایل آن به شرح زیر است:

• عدم پیش بینی یا تخریب کانال های حفر شده جهت خروج آب در اثر توسعه شهر یا عدم نگهداری؛

خروجآب در شهرهای استان گلستان از طریق احیای مجدد کانالهای قدیمی به انجام رسید

• ساخت شریان های ریلی و جاده ای در مکان های سیل گیر نظیر بستر خشک شده تالاب ها

ساخت جاده ها و خطوط راه آهن در مکان هایی که خود عاملی برای ممانعت از تخلیه آب خواهد بود.

(کمربندی شهر آق قلا و راه آهن گلستان)؛ تخریب جاده ها و خطوط راه آهن از راهکارهای مقابله با آب ماندگی در شهرهای استان گلستان بود

• مکان یابی نامناسب سکونتگاه ها بدون پیش بینی تمهیدات لازم در دشت های سیلابی و یا مناطقی که خطر آبگرفتگی دارد.

• ساخت و ساز نامتجانس با طرحهای توسعه از نظر تخصیص کاربری

(نظیر ساخت شهرک صنعتی درزمینهای با کاربری کشاورزی در زمینهای آبرفتی در استان گلستان)

• توسعه غیر اصولی / غیر مجاز شهرها، توسعه محلات و افزودن آن به محدوده شهرها و بدون پیش بینی تمهیدات خروج آب (محله سعدی شیراز، یا محله عین دو در اهواز)

۲. آسیب شناسی تخریبهای سکونتگاه های واقع در مسیر رودها رودهای سیمره و کشکان که از ارتفاعات زاگرس سرچشمه می گیرند، در جنوب استان لرستان به هم پیوسته و رودخانه کرخه را شکل می دهند.

در سکونتگاه های روستایی که در امتداد مسیر این رودها و اغلب در دره رودها قرار داشتند، بیشترین آثار تخریبی مشاهده شده است. مهم ترین مسائل مشاهده شده در این سکونتگاه ها به شرحزیر است:

• عدم توجه به ملاحظات پدافندی در استقرار سکونتگاهها؛ دسترسی تعداد قابل توجهی از سکونتگاه هایروستایی به دلیل داشتن دسترسی واحد از طریق پل احداث شده بر رود، قطع شده و در تأمین مواد غذایی و بهداشتی اولیه و رساندن آسیب دیدگان به مراکز درمانی با مشکل مواجه شدند.

• تعیین حریم رودخانه در شهرها و روستاهای همجوار آن، متکی بر استعلام از مراجع مرتبط بوده است وبررسی فنی تفکیکی حجم سیلاب، دبی رود و حریم ماکزیمم انجام نشده است.

براین اساس، اغلب متوسط ثابتی برای تعیین حرایم رودهای کل کشور مبنا قرار می گیرد. در این راستا اغلب با یکی از دو مساله زیر و یا

هر دوی آنها روبه رو هستیم • حریم به درستی تعریف نشده است.

در صورت تعریف حریم و الزام به تخریب و جابجایی ساختمانهای غیر مجاز، تعلل در کار صورت گرفته است و برنامه «پایش اجرای طرح » به خوبی صورت نگرفته است.

و در عین حال، در مواردی مشاهده شد که کاربریهای حائز اهمیت شهری و یا کاربری های مسکونی با تراکم زیاد در مناطق پرخطر از نظر تأثیر سیلاب قرار گرفته اند.

۳. آسیب شناسی برنامه ریزی و طراحی شهر در برابر وقوع سیل توجه به جریان رواناب و تاب آوری در مقابل سیلاب در طرحهای شهری از اهمیت بسیار برخوردار است.

عدم توجه به مؤلفه های مرتبط موجب بروز مشکلات متعددی در این زمینه شده است که در زیر به آن ا پرداخته شده است:

• ساختار کالبدی و شکل شهر از اصول یکسانی در شهرهای مختلف و بدون توجه به مقتضیات اقلیمی وطبیعی در راستای افزایش تاب آوری سکونتگاه در مقابل سیلابهای احتمالی شکل گرفته است.

• طراحی و ایا اجرای شبکه ارتباطی حمل و نقل شهری و برون شهری و ابنیه فنی مرتبط در برابر وقوع سیلاب

پایدار نیست و موجب قطع ارتباط و تشدید بحران شده است.

• جمع آوری آبهای سطحی براساس محاسبات و جزئیات لازم، اجرا نشده است.

• خط تراز زمین و ضوابط ارتفاع ساختمان ها بر اساس پیش بینی ارتفاع سیل و آبهای سطحی منطقه ارائه نشده

• احداث سازه های پایین تر از خط تراز زمین (زیرزمین)، در حاشیه رودخانه ها موجب تغییر در مسیر حرکت

آبهای سطحی و اشباع ناهمگن خاک شده است. ورود روانابهای شهر به رودخانه ها (با توجه به گستردگی سطح نفوذناپذیر شهر) در ظرفیت حجم آب

رودخانه منظور نشده است.

• افزایش سطوح مصنوع و غیر جاذب در رودکنارها (به خصوص خیابان های احداث شده با سطوح آسفالتی)به تشدید بحران انجامیده است.

مقاومت پایین ساختمانها و استفاده از مصالح نامرغوب، میزان تخریب را افزایش داده است.

• عرض بستر تاریخی رود از طریق کاهش داشته است. به طوری که ساخت و ساز در دهانه پلها صورت گرفته به روش های مختلف، کوچک کردن حریم رود انجام شده است. فاضلاب از مسیرهای منتهی به رودخانه ها به منازل و معابر از دریچه ها بالا زده و وارد خانه ها و معابر شده

۴- چالش های طرح های توسعه و عمران در تأمین تاب آوری سکونتگاه ها در برابر خطر سیل طرح های توسعه و عمران، در مرحله تهیه و پایش، بستر مناسبی برای تحقق بخشی به اصول تاب آوری محسوب می شوند.

مشکلاتی که در حال حاضر در این طرح ها در راستای رویکرد ذکر شده، مشاهده می شوند، به شرح زیر هستند:

• در مقیاس های مختلف طرح های توسعه، مشتمل بر طرح آمایش (مقیاس کلی و کلان)، طرحهای ناحیه (شبکه سکونتگاهی)، طرح جامع تفصیلی شهرها (مقیاس شهر و ارتباط آن با حوزه نفوذ) و طرح هادی

روستایی (مقیاس بافت روستا) به مکان یابی مناسب سکونتگاه های روستایی پرداخته نشده است.

• در تعیین متولی تهیه اسناد و نقشه های پایه طرحهای توسعه و عمران ابهام وجود دارد.

• طرحهای تهیه شده، در موارد بسیار پاسخگوی شرایط بحرانی همچون وقوع سیل نیستند.

• دخل و تصرف در اجرای طرح و عدم نظارت بر ساخت و سازهای غیر مجاز صورت می گیرد.

۵- پیشنهادها

اولویتهای طراحی

• تعریف محدوده طرحهای فرادست ناحیه و منطقه و همچنین طرحهای آمایش در پیوند با حوزه های آبریز تعیین حریم و بستر رودها بر اساس مطالعات مهندسی برآورد سیلابها، دوره های بازگشت و حداکثر دبی سیلابها:

لازم است حریم کمی و کیفی رودخانه در شهرها و روستاها تهیه و تدقیق شده و به صورت شفاف اعلام گردد تا امکان پایش مردمی فراهم شود. اثربخشی این موضوع بر ارزش زمین و کاهش قیمت زمینهای واقع در حرایم پر خط، عامل بازدارنده در ساخت و سازهای غیر مجاز خواهد بود. ارائه ضوابط در مقیاسهای مختلف طرحهای کالبدی (منطقه، ناحیه و شهر و روستا بر اساس پهنه بندی و ریز پهنه بندی خطر سیل و کنترل اجرای صحیح آن در طرحهای توسعه جامع نگری در طرحهای توسعه، پاسخگویی به مسائل فنی کلیدی و عدم واگذاری آن به طرحهای موضوعی و موضعی آتی که در گزارش طرح توسعه ارائه می شود

•

اولویتهای مدیریت شهری

• پایش اجرای صحیح طرحها و ممانعت از ساخت و ساز در حرایم پر خطر : اولویت بخشی به تخریب و جابجایی ساخت و ساز در مناطق پر خطر و حرایم • پایش عمق رودخانه ها، لایروبی براساس برنامه تعیین شده براساس مهندسی رودخانه . نگهداری تاسیسات شهری و اطمینان از باز بودن مسیرهای عبور آب . تعیین نقاط و سازه ها و تاسیسات شهری پرخطر در شهرها / روستاها و اصلاح آن

اولویت اقدام در بازسازی سیل:

تدقیق حرایم، مکان یابی صحیح سکونتگاه (شهر و روستا) و طراحی و ساخت بر اساس

ضوابط فوق دربازسازی تخریبهای سیل اخیر

• تسریع در تهیه / بازنگری و ابلاغ طرحهای سکونتگاه های در معرض خطر سیل

بررسی آثار زیست محیطی سیل: لوله های نفتی، آلوده شدن به فاضلاب، رسوبات، ورود نخاله های ساختمانی به آب و ...