رقیه مظلوم - دانشگاه فردوسی مشهد
حمید رضا ثنایی - دانشگاه فردوسی مشهد

سفرنامه‌ها به جهت اشتمال بر انبوهی از اطلاعات رنگارنگ و غالباً ارزشمند، جایگاه ممتازی در بررسی‌های تاریخی داشته و تاریخ‌نگاران همواره از آن‌ها به‌عنوان منابع دست اول در پژوهش‌های خویش بهره می‌برند. سفرنامۀ مشهور ابن جبیر (540ـ614ق‌/1145ـ1217م‌)، که سه سفر به مشرق داشت، شرح نخستین سفر اوست. او در این سفر افزون بر زیارت خانۀ خدا، در شهرهای میان اندلس تا حجاز حضور یافت و در راه بازگشت از عکّا، سیسیل و کارتاژ (قَرطاجَنَّه) نیز گذر کرد. ابن‌جبیر نیز همانند دیگر سفرنامه‌نویسان مسلمان به وضع علمی و آموزشی به‌ویژه وضع نهادهای آموزشی سرزمین‌هایی که بدان‌ها گام نهاده، توجّه داشته و اطلاعات ارزشمندی در این زمینه ارائه کرده است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی‌ ـ‌ تحلیلی می‌کوشد پس از ارائۀ اجمالی گزارش‌های ابن‌جبیر در این زمینه، زاویۀ نگاه او به نهادهای آموزشی و هرم توجّه وی به آن‌ها را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. بر پایۀ یافته‌های این پژوهش، دور از ذهن نیست که توجه و علاقۀ ابن‌جبیر به شرح مفصل نهادهای آموزشی برخی از مناطق به‌ویژه شام و غفلت یا تغافل او از ذکر و شرح برخی از نهادها مانند مساجد جامع منسوب به فاطمیان، در اثر تمایلات مذهبی او بوده باشد. افزون‌ برآن، توصیف عناصر معماری ساختمان، مسائل مالی و رفاهی، نحوۀ تأمین هزینه و کمیّت نهادهای آموزشی، تعلّق آن ها به مذهبی خاص و برخی از شیوه‌های آموزشی خاص در این مراکز نیز از دیگر زوایای توجه ابن جبیر به نهادهای آموزشی بوده است.

رحلۀ ابن‌جبیر, نهاد آموزشی, مسجد, مدرسه, بیمارستان