محمد رضایی ندوشن - دانشگاه علم و صنعت ایران
عبدالهادی دانشپور - دانشگاه علم و صنعت ایران
مصطفی بهزادفر - دانشگاه علم و صنعت ایران

فضاهای ورودی در اماکن مقدس که زائر به شوق زیارت و به‌منظور برطرف شدن حاجات خود وارد آنجا ‌می‌شود، دارای کیفیت‌هایی مبتنی بر آداب زیارت هستند که به آن‌ها سلسله‌مراتب تشرف گفته می‌شود. پژوهش‌های متعددی دربارۀ ضرورت وجود و کیفیت‌ سلسله‌ای از فضاهای متوالی دربارۀ ورودی اماکن مقدس ایران به انجام رسیده، اما نسبت به تأثیر این سلسله‌مراتب در ادراک مخاطب (زائر یا سیاح) پژوهش‌های اندکی صورت گرفته است. بررسی‌های این پژوهش نشان می‌دهد حرم حضرت معصومه(س) در دورۀ‌ صفوی و قاجار دارای سلسله‌مراتب تشرف بوده است که در طول این دوران در حال تغییر مداوم بوده و نسبت به زمان حاضر نیز متفاوت بوده است. مقاله به دنبال پاسخ این پرسش است که وجود سلسله‌ای از فضاهای ورودی چه تأثیری بر ادراک مخاطبان حرم حضرت معصومه(س) می‌گذارد. برای ایجاد تصویری مناسب از تشرف به حرم در دورۀ‌ صفوی و قاجار می‌بایست با روش تحقیق توصیفی به واکاوی منابع و اسناد کتابخانه‌ای پرداخت. مهم‌ترین منابعی که می‌تواند تصویر گذشتۀ حرم حضرت معصومه(س) را بازسازی کند منابع تصویری (نقشه، گراور و عکس) و منابع مکتوب تاریخ شهر قم، به‌خصوص سفرنامه‌های زوار، تجّار و سیّاحانی است که قصد شهر قم را داشته و یا از آن عبور کرده‌اند. از آنجایی که این پژوهش در جست‌وجوی تأثیرات ادراکی سلسله‌فضاهای ورودی اماکن مقدس است، متن سفرنامه‌ها که بیان ادراک و احساس خاص نگارندگان آن‌ها هنگام ورود به حرم است، مهم‌ترین منبع پژوهش هستند. حاصل بررسی‌ منابع تصویری و متون سفرنامه‌ها، تصویر مشخصی از سلسله‌مراتب تشرف به حرم، همچنین سیر تحولات آن از دورۀ‌ صفوی تا انتهای قاجار را نشان می‌دهد. در این نوشتار سلسله‌مراتب تشرف به حرم حضرت معصومه(س) با ذکر جزئیات فضاهای متوالی و تأثیرات آن بر ادراک مخاطبان برای نخستین بار معرفی می‌شود.  

hierarchy of entry, perception, holy places, Hazrat-e Ma‘soumeh Shrine, Qom., سلسله‌مراتب تشرف, ادراک, اماکن مقدس, حرم حضرت معصومه(س), قم.