وحید رحمانی خلیلی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور، نیشابور، ایران.
پروین دخت مشهور - استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور، نیشابور، ایران
سید حسین سیدی - استاد زبان و ادبیات عربی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
اکبر شعبانی - استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور، نیشابور، ایران

تقابل­ ها که در دو سطح واژگانی و معنایی نمود می ­یابند، این امکان را برای خالق اثر اندرزی فراهم می­آورند تا با ایجاد فضای مقایسه­ ای، زمینه­ های لازم را برای افزایش درک مخاطب فراهم آورد. در میان ادیبان فارسی­ زبان، مولانا با تکیه بر قابلیت­ های تقابل واژگانی و معنایی، مهم­ترین اندیشه­ های اندرزی و عرفانی مورد نظر خود را در مجالس سبعه و فیه­ مافیه تشریح کرده و موفق به ایجاد قاعدۀ دو­قطبیِ اخلاق/ ضد اخلاق شده است. در این مقاله، اشعار به کار رفته در این دو اثر منثور، بر پایۀ نظریۀ تقابل­ های دوگانه و روش توصیفی و تحلیل محتوا بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می­ دهد که مولانا به تناسب مخاطبان خود که غالباً از اقشار سطح پایین جامعه بوده­ اند، از تقابل­ های تعلیمی واژگانی بیشتر استفاده کرده است؛ چراکه برای درک آن، نیاز به دانش چندان بالایی نیست. او در این سطح، به تقابل میان آن سرا/ این جهان؛ جوهر/ عرَض؛ خلوص/ نفاق؛ خدابینی/ خودبینی؛ هوشیاری/ غفلت؛ خودسازی/ نفس­گرایی؛ انعطاف­ پذیری/ عدم انعطاف پرداخته است. در قلمرو تقابل­ های معنایی نیز، به مورادی چون: عمل نیکو/ عمل بد؛ علم و خردورزی/ جهل و بی­ خردی؛ توکل بر خدا و تدبیر او/ عدم توکل به خدا و تدبیر او؛ سرای باقی/ سرای فانی؛ دادورزی/ ستمکاری اشاره شده ­است.

مولوی, فیه مافیه, مجالس سبعه, مضامین تعلیمی, تقابل های دوگانه