سهیلا شایان - Ph.D. Student, University of Tabriz, Tabriz, Iran
محمد مقدم واحد - Professor‚ University of Tabriz, Tabriz, Iran
مجید نورزی - Associate Prof., University of Tabriz, Tabriz, Iran
سید ابوالقاسم محمدی - Professor‚ University of Tabriz, Tabriz, Iran
محمود تورچی - Professor‚ University of Tabriz, Tabriz, Iran

بررسی نحوه توارث و نوع عمل ژن­ها در راستای بهبود صفات زراعی و فیزیولوژیک، به ویژه در شرایط تنش خشکی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. هدف این پژوهش، مطالعه وراثت صفات مهم زراعی و برخی از صفات فیزیولوژیک در تلاقی دو رقم گندم بهاره بود. آزمایش در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی با دو تکرار با استفاده از نسل­های مختلف (BC1, BC2, F3, RF3) حاصل از تلاقی دو رقم ارگ (والد متحمل به شوری و خشکی) و مغان 3 در شرایط تنش خشکی در سال 1393 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز اجرا شد. جهت اعمال تنش خشکی، پس از مرحله گرده­افشانی، آبیاری کرت‌ها تا انتهای فصل قطع شد. تجزیه میانگین نسل­ها و تجزیه واریانس نسل­ها به منظور برآورد اثرهای ژنی، اجزای واریانس ژنتیکی و وراثت پذیری صفات زراعی و فیزیولوژیک گندم در شرایط تنش خشکی به عمل آمد. بر اساس نتایج تجزیه واریانس نسل­ها، اختلاف معنی­داری در بین نسل­ها از نظر طول پدانکل، طول سنبله، عرض برگ پرچم، مساحت برگ پرچم، تعداد پنجه بارور، میزان کلروفیل برگ، روز تا ظهور سنبله، وزن سنبله، وزن کاه، زیست توده، عملکرد دانه و شاخص برداشت وجود داشت که نشان دهنده تفاوت ژنتیکی بین والدین بود. با توجه به نتایج تجزیه میانگین نسل­ها برای عرض برگ پرچم و مساحت برگ پرچم، مدل سه پارامتری بهترین برازش را داشت، ولی برای سایر صفات مورد ارزیابی کای اسکوئر مدل سه پارامتری معنی­دار شد که نشان دهنده حضور اثرهای متقابل غیر آللی در وراثت این صفات بود. هر چند که هر دو اثر افزایشی و غالبیت در کنترل صفات مورد بررسی معنی­دار بودند، ولی اثر جزء غالبیت نسبت به جزء افزایشی بیش­تر بود. اپیستازی غالبیت × غالبیت نیز مهم­تر از سایر انواع اپیستازی برای صفات مورد مطالعه بود. وراثت پذیری عمومی و خصوصی صفات به ترتیب از 754/0 تا 941/0 و از  144/0 تا 579/0 برآورد شد. برآورد اجزای واریانس نشان داد که واریانس غالبیت بزرگ­تر از واریانس افزایشی برای صفات طول پدانکل، وزن سنبله، وزن کاه، زیست توده، عملکرد دانه و شاخص برداشت بود، در حالی­که برای صفات طول سنبله، عرض برگ پرچم، مساحت برگ پرچم، تعداد پنجه باور، میزان کلروفیل برگ و روز تا ظهور سنبله، واریانس افزایشی بزرگ­تر از واریانس غالبیت به دست آمد. میانگین درجه غالبیت برای کلیه صفات بیش­تر از یک بود که نشان دهنده پدیده فوق غالبیت بود. بر اساس نتایج این پژوهش، اهمیت اثرهای غیرافزایشی در کنترل صفات مورد مطالعه در شرایط تنش خشکی انتهای فصل، لزوم گزینش در نسل­های در حال تفکیک پیشرفته­ (بعد از رسیدن به خلوص نسبی) و استفاده از روش بالک-شجره‌ای یا تولید ارقام هیبرید در گندم نان را در صورت رفع موانع گرده­افشانی و نرعقیمی، نشان می‌دهد. 

Drought stress, Gene action, Generation mean analysis, Genetic variance components, Heritability and Wheat., اجزای واریانس ژنتیکی, تجزیه میانگین نسل‌ها, تنش خشکی, عمل ژن, گندم و وراثت پذیری.