اباست پورمحمد - عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی مراغه
صادق پلنگی تمای - دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد مراغه
محمدرضا موسی زاده - عضو هیات علمی دانشگاه تبریز
اکبر بشیری - عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی مراغه

هرچند ظاهر اصطلاح حق کسب، پیشه و تجارت دلالت بر تفکیک سه مفهوم دارد، ولی واقعیت بر خلاف این ظهور است. ماهیت و اوصاف اصلی حق در همۀ مواد یکسان است. بنابراین حق کسب یا حق پیشه و تجارت در واقع اقسام یک مفهوم هستند. اما سؤال اصلی در این مقاله این است: آیا حق کسب، پیشه و تجارت با حق سرقفلی تفاوت دارد یا خیر؟ دارای چه وجه تشابهی هستند. آیا این دو مفهوم ماهیتی مجزا از هم دارند، پاسخ به این سؤال نه تنها از نظر تئوری، بلکه از بعد عملی دارای آثار فراوانی است. طبق قانون روابط موجر و مستأجر سال 1356 در صورتی که فرضاً مستأجر تعدی و تفریط شود یا بدون داشتن انتقال به غیر، ملک را به دیگری اجاره بدهد یا شغل خود را تغییر دهد، حق کسب و پیشه یا تجارت او به صورت کلی یا جزئی از بین می رود. در جامعۀ ما سرقفلی، حق کسب و پیشه یا تجارت، گاه به یک معنی به کار رفته و گاه از هم تفکیک شده اند. سرقفلی وجهی است که مالک در ابتدای اجاره و جدایی از مال الإجاره از مستأجر می گیرد تا محل را به وی اجاره داده و واگذار کند. در حالی که حق کسب و پیشه یا تجارت حقی است که به طور تدریجی و به مرور زمان برای مستأجر به وجود می آید. این مقاله با طرح دیدگاه های مختلف به تبیین مفهوم و ماهیت حق سرقفلی به عنوان یک حق و امتیاز توسط مستأجر به مالک یا مستأجر قبلی پرداخت می شود و رویکردی تحلیلی از مقایسه حق سرقفلی و حق کسب یا پیشه یا تجارت و بیان جهات اشتراک و افتراق آنها بحث می کند. حال اگر مستأجر در ابتدا (به هنگام انعقاد عقد اجاره ملک تجاری)، مبلغی را به عنوان سرقفلی پرداخت نموده باشد، آیا این حق مستأجر هم از بین خواهد رفت یا نه؟ پاسخ به این سؤال مزبور مستلزم تعیین ماهیت این دو مفهوم حق کسب و پیشه یا تجارت و سرقفلی می باشد. آنچه در اثر تخلف مستأجر از بین می رود حق سرقفلی است یا حق کسب، پیشه و تجارت، تحقیق پیش رو با توصیف و تحلیل سرقفلی برخی از ابهامات فقهی، حقوقی و قانونی این مسأله را روشن کرده، و نظر خود را در اختیار قرار می دهد.

حق کسب و پیشه و تجارت، سرقفلی، تخلیه، قانون روابط مؤجر و مستأجر سال 1356 و 1376