نسار باباخانیان - دانشجوی کارشناسی ارشد باستان شناسی دوران اسلامی دانشگاه مازندران
حسن هاشمی زرج آباد - دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه مازندران
عابد تقوی - استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه مازندران

از موضوعات جالبي كه در تاريخ معماري ايران شايان توجه و مطالعه است، چگونگي احداث و گسترش كاروانسراها است. 25 قرن از بنياد كاروانسراها مي گذرد و در هيچ جاي دنيا كاربرد و ويژگي هاي خاص معماري آن را نمي توان ديد. ويرانه ها و بقاياي تعداد بيشتري از آنها در كنار شاهراه هاي قديمي، مكان هاي دورافتاده، معابر كوهستاني و حاشيه راه هاي كويري ديده مي شود؛ در حالي كه در آن روزگاران، كاروانسراها مسكن و مأواي آرام بخشي براي كاروان و كاروانيان شمرده مي شدند. در همه ادوار به نقش و كاركردهاي كاروانسرا توجه شده است، اما عصر صفوي به عنوان عصر طلايي كاروانسراها شناخته شده است. در اين عصر كاروانسرا سازي به طور چشمگيري افزايش يافت. با اقدامات اساسي شاه عباس اول در زمينه رشد تجارت، ورود تاجران مختلف به كشور و رفت و آمد كاروان هاي تجاري در مسيرهاي ارتباطي افزايش يافت. بدون شك آنچه كاروانسراها را تعريف مي كند و به آن معنا مي بخشد راه ها هستند در عصر صفوي با وجود شاهراه هاي تجاري مانند ابريشم و ادويه، با وجود مشكلاتي كه صفويان با همسايگان خود در شرق و غرب داشتند (ازبك ها و عثماني ها) اقدام به تأسيس شاهراه جديدي كردند كه در اين مسير تعداد قابل توجهي كاروانسرا جهت تأمين امنيت و آسايش مسافران ساخته شده است. عوامل گسترش كاروانسراها را مي توانيم به دو گروه اصلي و فرعي تقسيم كنيم. عواملي اصليهمچون تجارت و بازرگاني، اقتدار و ثبات سياسي، تشويق و ترغيب شاهان، اقتصاد شكوفا، شبكة منظم راه ها، مقدار كم هزينه مسافرت و عوارض راهداري، امنيت و انتظام و باورهاي مذهبي شيعه و عوامل فرعي مثل تفريحي و اقليمي. اينكه هر يك از اين عوامل تا چه حد در اين باره تأثيرگذار بودند، نياز به بررسي دارد. هدف اصلي اين پژوهش بررسي اقداماتي است كه در عصر صفوي جهت رشد كاروانسراها انجام گرفته است و در شاهراه به وجود آمده ( شمال به جنوب) چند باب كاروانسرا ساخته شده است. نتيجة حاصل از پژوهش بيانگر آن است كه توجه به رشد اقتصاد داخلي و خارجي و گسترش آن در دو سطح ملي و بين المللي موجب گسترش تأسيسات رفاهي مثل كاروانسراها براي اسكان و استراحت كاروانيان شد و در شاهراه به وجود آمده ( فرح آباد ساري- بندرعباس) بر اساس سفرنامه هاي عصر صفوي هم عصر با شاه عباس اول كاروانسراهاي مهمي ساخته شده است. اين پژوهش با استفاده از روش تاريخي – توصيفي و تحليلي و ابزار گردآوري مطالعات اسنادي (سفرنامه هاي عصر صفوي) و منابع تاريخي است.

ایران، صفویه، کاروانسرا، شاهراه، عوامل گسترش