نوشین سخاوت دوست - دانشجوی دکتری معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قزوین، قزوین، ایران.
حسین سلطان زاده - دانشیار، گروه معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران.

کاروانسراها و سراهای درون شهری از جمله بناهای تجاری بوده که با وجود ساختاری همانند، از تفاوت‌های کالبدی برخوردار هستند. هدف تحقیق، بررسی تفاوت‌های کالبدی کاروانسراها و سراها با مطالعه نوع کارکرد آن‌ها و موقعیت اجتماعی و سیاسی بانیان است. پرسش تحقیق آن است که چگونه نوع کارکرد و موقعیت بانیان در کالبد کاروانسراها و سراها موثر بوده‌است؟پژوهش به سبب جنبه تاریخی، به روش تفسیری-تاریخی انجام شده‌است. بخشی از داده‌ها به صورت میدانی، مصاحبه با تجار قدیمی و بخشی به شکل اسنادی، از متن‌های تاریخی، سفرنامه‌ها و وقفنامه‌ها گردآوری شده‌است. یافته‌های تحقیق بیانگر تاثیر نوع کارکرد و موقعیت اجتماعی و سیاسی بانیان بر ساختار کالبدی کاروانسراها و سراها است. بدین‌ترتیب کارکرد باراندازی بر موقعیت ورودی، سطح فضای باز بیش‌تر، وجود اصطبل، شترخان و حیاط خدمات؛ کارکرد پذیرایی بر حجره‌های اقامت کاروانیان، تجار و بزرگ کاروان از منظر ابعاد، دسترسی به امکانات، موقعیت قرارگیری و سلسله مراتب ورود به حجره، افزایش سطح فضای نیمه‌باز جهت تعامل کاروانیان و وجود فضاهای خدماتی؛ کارکرد تجاری براساس درجه اهمیت کالای مبادله شده بر ابعاد، موقعیت قرارگیری حجره و فضاهای وابسته به آن چون پستو و انبار، تعریف سلسله مراتب ورود به حجره، افزایش سطح فضای بسته برای حجره‌های بیش‌تر و حفظ امنیت، کالبد یکپارچه فضای کارگاهی و اختصاص حجره‌های طبقات بالا به کالاهای سبک یا دفاتر تجار اثرگذار بوده‌است. همچنین جایگاه اجتماعی و سیاسی بانیان سبب کیفیت و گستره تزئینات فضای باز،بسته و نیمه‌باز، تنوع فضاهای خدماتی و تجاری و در نتیجه رونق تجاری سرا و کاروانسرا و تبدیل هشتی به تیمچه شده‌است.

نوع کارکرد, موقعیت اجتماعی و سیاسی بانیان, ساختار کالبدی, کاروانسراها و سراهای درون شهری قزوین