سحر دیانتی - دانشجوی کارشناسی ارشد فرش دانشگاه هنر، تهران، ایران

اثر هنری هیچ گاه مجرد و جدا افتاده از زمینه های اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی عصر خود نبوده و نیست. هر اثر هنری در هر دوره تاریخی، تحت تاثیر عوامل مختلفی چون ارزش ها و هنجارهای جامعه خلق شده که در میان این عوامل، مولفه های فرهنگی - اجتماعی نقشی پررنگ دارند. دستبافته های ایرانی نیز به عنوان یک اثر هنری متاثر از مولفه های متفاوت اجتماعی و فرهنگی خلق شده و زمینه مند است. نقش مایه ی واق واق با صورت ها و فیگورهای انسانی و یا حیوانی عجیب الخلقه در دوره ی صفویه در فرش های این عصر بازنمود شدند و تا دوره ی قاجار بافت آن ادامه پیدا کرد اما پس از پایان این دوره تاریخی، بافت این نقش مایه هم متوقف شد. این پژوهش درصدد است تا با شناسایی عوامل اجتماعی و فرهنگی دوره صفویه و قاجار، موثر بر بافت نقش مایه واق واق، به چرایی استقبال از این نقش مایه در دو دوره تاریخی مورد بررسی و سپس چرایی عدم تداوم بافت این نقش مایه در دوره های تاریخی بعدی در فرش پاسخ دهد. هدف این پژوهش یافتن مولفه های تاثیرگذار فرهنگی و اجتماعی در عصر صفویه و قاجار است که بر بافت نقش مایه واق واق موثر بوده اند. در این پژوهش داده ها با مطالعه اسناد و مدارک کتابخانه ای و موزه ای گردآوری شده و روش پژوهش تاریخی - تحلیلی و به شیوه کیفی است. نتایج پژوهش نشان داد که: فرش های واق واق تحت تاثیر این پیش زمینه های فرهنگی اجتماعی بافته شدند: در دوره صفویه «گسترش فعالیت های نگارگران»، «عمومیت علم نجوم»، «تمایل به نمادگرایی و رازگونگی» و «افزایش میزان کتابت شاهنامه» و در دوره قاجار «جنبش تصویرگرایی» و «گسترش تصوف». از میان این مولفه های «گسترش کتابت شاهنماه» و «تمایل به نمادگرایی و رازگونگی» در هر دوره تاریخ مورد مطالعه مشترک است. باعدم تداوم این مولفه ها در دوره های بعدی تاریخی، بافت این نقش مایه هم در فرش به فراموشی سپرده شد.

واق واق، درخت سخنگو، فرش واق، شاهنامه، نگارگری