رضا ستاری - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
قدسیه رضوانیان - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
سوگل خسروی - دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

انسان ابتدایی اسیر طبیعت و جغرافیای زیستی خود بود و هر چیزی در اطرافش، رمز و راز غریبی داشت؛ به همین سبب برای زیستی کم‌خطرتر، باتوجه‌به دانش‌اش به بسیاری از ترس‌ها تقدّس بخشید. باورهای توتمی برخاسته از چنین ضرورت و اقتضایی است. انسان ابتدایی‌ای که به توتم باور دارد بر آن است که برخی حیوانات و گیاهان تأمین‌کنندة خوراک آدمی، حامل روح اجداد قبیله و نگهدار و نگاهبان آن قوم و قبیله‌اند و بنابراین از ارزش و تقدّس ویژه‌ای برخوردار هستند. هدف این پژوهش، بررسی توتم و نشانه‌های آن در منظومه‌های حماسی پس از شاهنامه است. این منظومه‌ها دربردارندة بسیاری از باورها و آیین‌های کهن ایرانی پیش از ورود اسلام به ایران هستند؛ برخی از مهم‌ترین آنها مانند گرشاسب‌نامه، سام‌نامه، کوش‌نامه و برزونامه اساس کار این پژوهش قرار گرفته است. با ردیابی باورهای توتمی در این منظومه‌ها، نشانه‌های بسیاری از قداست جانورانی مانند گاو، اسب، سیمرغ و پرستش گیاهان و درختان، هم‌چنین نمونه‌هایی از توتم‌گرایی گیاهی و افسانه‌های مربوط به گیاه‌تباری و نقش درمانگری درختان و گیاهان مشاهده می‌شود که نشان‌دهندة وجود توتمیسم در اسطوره‌ها و باورهای ایرانیان باستان است؛ چنین اندیشه‌ای توجیهی برای نمونه‌های تابویی مثل منع کشتن و خوردن موجودات توتمی، در جامعه است.

توتم, نشانه‌های توتم‌پرستی, حیوانات, گیاهان, منظومه‌های حماسی