رضا بهراملو - دانشیار، بخش تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، همدان، ایران
حسین بانژاد - دانشیار، گروه علوم و مهندسی آب، دانشکده کشاورزی، دانشگاه فردوسی مشهد

جهت استفاده بهینه از منابع آب و مقابله با شرایط کم آبی حاکم بر کشور، موثرترین راه، کنترل تلفات آب در بخش کشاورزی به عنوان مصرف کننده عمده آب است. جهت جلوگیری از تلفات آب در بخش کشاورزی و افزایش راندمان انتقال و توزیع آب، بخشی از کانال ها پوشش داده شده و بخش دیگر سنتی و بدون پوشش می باشد. در اراضی سنتی کشور تنها ۱/۲ میلیون هکتار دارای کانال های پوشش دار بوده و ۳/۷۳ میلیون هکتار از اراضی فاقد کانال های پوشش دار هستند. ضروری است میزان نشست آب در بافت های مختلف از خاک بستر کانال های بدون پوشش مورد ارزیابی قرار گرفته و سپس بر اساس آن ها برنامه ریزی لازم جهت پوشش انهار انجام گردد. در این پژوهش، میزان نشست آب در کانال های آبیاری بدون پوشش و رابطه آن با خاک بستر در حوضه آبریز دشت بهار از استان همدان مورد اندازه گیری و ارزیابی قرار گرفته است. برای این منظور ابتدا ۶ مورد از کانال های بدون پوشش اصلی انتقال آب در منطقه، انتخاب، مشخصات فنی و هیدرولیکی طرح آن ها استخراج، ابعاد هندسی جریان در آن ها تعیین و مقادیر تلفات نشست آب به روش حجم ورودی - خروجی در مراحل اولیه، میانی و پایانی فصل زراعی در هر یک از آن ها اندازه گیریی شد. بر اساس نتایج متوسط تلفات نشست آب در کانال های آبیاری بدون پوشش بین ۰/۶۸ تا ۳/۸۴ و بطور متوسط ۲/۳۸ مترمکعب در متر مربع در روز می باشد. مقادیر متوسط تلفات نشست در مراحل اولیه، میانی و پایانی فصل زراعی به ترتیب ۲/۶۱، ۲/۱۸ و ۲/۳۵ مترمکعب در مترمربع در روز می باشد. تلفات تبخیر بطور متوسط ۰/۰۱ مترمکعب در مترمربع در روز بود که معادل ۰/۳ درصد از تلفات کل بوده و مباقی تلفات در اثر نشست از بستر و جداره های کانال ها بوده است. رابطه بین مقادیر نشست از بستر کانال های مورد بررسی و درصد ریزدانه خاک بستر (ذراتی با قطر کمتر از ۰/۰۷۵ میلی متر) بصورت یک رابطه نمائی با ضریب همبستگی بالا استخراج و ارائه گردید. مطابق این رابطه هرچه میزان ریزدانه خاک بستر کانال های آبیاری بیشتر باشد، مقدار تلفات آب به نسبت نمائی کاهش می یابد.

بحران آب، تلفات نشست، کانال های آبیاری بدون پوشش، همدان