امید ذاکری کیش - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

حافظ با جانشین کردن دو مفهوم در دو مصرع یک بیت، براساس روابط مجازی میان آن­ها، مجازهای تازه با معانی بدیع می­آفریند؛ به­صورتی­که مجاز در مصراع دوم با یک رابطه مجازی جانشین حقیقت در مصراع نخست می­شود. جانشینی مجاز و حقیقت، تسویه و برابری این دو امر را در پی دارد. مجاز علاوه­بر معنی مجازی، دلالت اصلی و مستقل نیز دارد؛ که موجب دوبعدی شدن کلام و گسترده­شدن دامنه معنی بیت می­شود. معنای حاصل از این روش، برخاسته از نوع رابطه مجازی، دلالت دوگانه مجاز و تسویه مجاز و حقیقت در رابطه جانشینی است. مجموع این روابط و حضور توامان حقیقت و مجاز، قابلیت­هایی در زبان خواجه ایجادکرده؛ که وی را در آفرینش معانی و تصاویر بدیع یاری بخشیده­است. حداقل ۳۶۵ مجاز با دلالت دوگانه (مجاز و حقیقت) با روش جانشینی در غزلیات حافظ به­کاررفته­است، این رقم که فاقد تعداد مجازهای به­علاقه شباهت (استعاره) است، حدود نه درصد از ابیات وی را تشکیل می­دهد. از کارکردهای هنری این روش می­توان به موارد زیر اشاره کرد: ایجاز در لفظ، اطناب در معنی، تناقض، اغراق، ترسیم و توصیف جزییات یک تصویر با حفظ ایجاز، ایهام، سمبل­سازی، ایجاد تلمیح و طنز.

روایت, شعر غنایی, زبان غنایی, وجه غنایی, کشمکش عاطفی