تقی پورنامداریان - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
لاله معرفت - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی

«تقابلهای همجوار» (همنشینی دو رکن متقابل)، اصطلاحی است در پیوند با علم معانی نحو. این اصطلاح، هنرسازهای پنهان در مثنوی است که در این نوشتار براساس نظریه نظم (ساخت) و علم معانی نحو، ساختهای گوناگون و الگوهای متنوع آن تبیین و تحلیل شدهاست؛ ازجمله این الگوهای تقابلی عبارت­اند از: تقابل‎های همجوار در یک جمله با هویت دستوری یکسان (تقابل‎های معطوف، تقابل‎های همجوار مضاف و مضاف‎الیهی و موصوف و صفتی)، تقابل‎های همجوار در یک جمله با هویت دستوری ناهمسان و تقابل‎های همجوار در دو جمله شامل تقابل‎های عطفی و غیرعطفی. همراهی این الگوها با دیگر عناصر زیبایی‎شناسی چون انواع آرایه‎های بلاغی و موسیقی کلام، بر ظرفیت معنایی و حسن بلاغی آنها می‎افزاید. این گونه‎گونی موجب پویایی زبانی، بلاغی و معنایی هر چه بیشتر شعر مولانا شده است. بسامد فراوان این هنرسازه، ویژگیای سبکی در شعر مولانا آفریده است و گذشته از تاثیر بلاغی و زیباشناسانه در القای زمینه معنایی سخن، به‎ویژه در اندیشه‎های بنیادین ذهن مولانا موثر است. در این نوشتار، تقابل‎های همجوار معرفی و ساختار نحوی ابیاتی که شامل این هنرسازهاند، تحلیل زیباشناسی شده­اند.

مثنوی, سبکشناسی, تقابلهای همجوار, علم معانی نحو