فرشته میلادی - دانشجوی دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی
عباسعلی وفایی - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی

پژوهش حاضر با روشی توصیفی – تحلیلی و تکیه بر رویکرد نقشگرایی هلیدی در زمینه ارتباط بافت موقعیتی و بافت متن، به مطالعه گفتمان مکاشفه عیانی در مراحل مختلف تجربیات عرفانی روزبهان بقلی پرداخته است. «کشف­الاسرار و مکاشفات­الانوار» زندگی­نامه خودنوشت روزبهان بقلی است که محتوای آن براساس «شیوه بازگویی، بدون دغدغه انتقال ذهنیت به مخاطب»، شکل گرفته است. روزبهانی بقلی در جایگاه تجربه­گر، با ترجیح مشاهده بر سایر مراتب کشف، سعی در بازگویی تجربیات و رویاهای شهودی خود دارد که اغلب آن­ها  براساس «تجلی ذات و صفات خداوند» از طریق «التباس» مطرح شده­اند. وی در هر یک از تجربیات عرفانی خود که در حالات مختلفی اعم از «بیداری، حالتی بین خواب و بیداری و خواب» شکل گرفته­اند، با توجه به استعداد روحی خود و دیدگاه و رابطه­ای که نسبت به هر یک از مشارکان دارد، حالات عاطفی خاصی از قبیل قبض، سرگشتگی، حیرت، بسط، وجد و سکر را تجربه کرده است. در ساختار متنی گفتمان مکاشفه این اثر که بر بازگویی سه تجربه عرفانی «خطاب، تجلی و معراج» تمرکز دارد، مشخصه اصلی تجربیات «توصیف­ناپذیری»، «حالت انفعالی» و «زودگذری» است. سیر مشخص فرآیندهای زبانی در مراحل مختلف مکاشفه از «مادی» به «ذهنی» در جهت تببین سیر صعودی سالک از مقام «طلب» به مقام «فنا» بکار رفته است. در تمام تجربیات افزوده موقعیت «مکان» بیشترین بسامد را دارد و در هر تجربه مخاطب با فضای متفاوتی روبرو می­شود. هنگامی که هر یک از مکان­ها تغییر می­کند، شرایط و ویژگی های حاکم بر تجربه نیز متفاوت می­شود. نویسنده در توصیف مکان­هایی که مربوط به حالات ابتدایی مکاشفه هستند، دقت بیشتری دارد؛ اما مکان­های وقوع مراحل پایانی مکاشفه را تحت غلبه حالات عرفانی نمی تواند با دقت چندانی توصیف کند. روزبهان از طریق کاربرد پیاپی عناصر پیرامونی، ابهام را در کلام خود از بین می­برد و باعث خاص کردن و محدود کردن اطلاعات مورد نظر خود می­شود. وی از این طریق، فضای حاکم بر تجربیات خود را به وضوح برای مخاطب ترسیم می­کند.

تجارب عرفانی, کشف الاسرار و مکاشفات الانوار, التباس, فرآیندهای زبانی, عناصر پیرامونی, احوال عرفانی.