محمد خاقانی - دانشیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه اصفهان
داود نجاتی - کارشناس ارشد زبان و ادبیات عربی از دانشگاه اصفهان
رضا جعفری - دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عربی دانشگاه اصفهان

مساله جبر و اختیار یکی از جنجالی ترین و غامضترین بحث های کلامی است. این بحث ریشه تاریخی بسیار قدیم دارد و در گفته ها و اندیشه های فلاسفه، عرفا، شعرا و دیگران به جلوه های گوناگون نمود یافته است. مفهوم جبر یکی از مفاهیم کلیدی و کاربردی اشعار حافظ شیرازی و ابوالعلاء معری است. گروهی آن دو را بر مسلک جبر و گروهی دیگر با تفسیر و تاویل ابیاتشان آنها را معتقد به اختیار می دانند. این نوشتار سعی در بررسی این موضوع و مقایسه تطبیقی اشعار این دو شاعر نامی، در این زمینه دارد. گرچه در ترازوی دیدگاه هر دو شاعر در زمینه جبر و اختیار، کفه جبر سنگینی می کند؛ ولی هاله ای از تردید و آشفتگی بر جهان بینی هر دو سایه می گستراند که در بسیاری از موارد در نگرش حافظ، به اندیشه اختیار انگارانه تصریح دارد؛ ولی ابوالعلا تنها به برگزیدن روشی میانه بسنده می کند و بندرت سخن از اختیار می گوید. بنابراین می بینیم که در نگرش خواجه شیراز نوعی معنویت توام با رندی است که این امر از جهان بینی معری دریافت نمی گردد.

جبر, اختیار, حافظ, معری, ادب فارسی و عربی