حسین شیخ رضایی - استادیار موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران
ابوتراب یغمایی - دانشجوی دکتری مطالعات علم موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

سوال از امکانی بودن یا گریزناپذیری دستاوردهای علمی، به خصوص نظریه های علمی، از سوالاتی است که هم فلاسفه و هم مورخان علم در پی پاسخ به آن بوده و هستند. این سوال در دو سطح قابل طرح است: یکی سطح فلسفی و دیگری سطح تاریخی. در سطح اول ما به دنبال یافتن چارچوب فلسفی مناسبی برای طرح و معنادار کردن سوال از امکانی یا گریزناپذیر بودن دستاوردهای علمی هستیم. در اینجا سخن از آن است که ابزارهای مفهومی ما (مانند منطق موجهات و شرطی های خلاف واقع) چگونه می توانند چارچوبی فلسفی برای طرح معقول این سوالات فراهم کنند. در سطح تاریخی، هدف بررسی یک یا چند نظریه خاص و مطالعه امکانی یا گریزناپذیر بودن آن ها است. در این نوشته پس از طرح مثالی تاریخی از فیزیک جدید، ابتدا طرح پیشنهادی فولر بررسی می شود، آنگاه بر مبنای این طرح و با گسترش آن در ابعاد مختلف تلاش می شود به چارچوبی جامع برای طرح سوال از امکانی بودن یا گریزناپذیری دستاوردهای علمی نائل شویم. چارچوب جامع پیشنهادی ما در این مقاله مشتمل بر ۳۲ گزینه است و توان در بر گرفتن بسیاری از حالات مورد نیاز در تاریخ علم را داراست. سرانجام برای بررسی کارایی چارچوب پیشنهاد شده به بررسی دو مثال ملموس از تاریخ علم، یکی از زیست شناسی و دیگری از فیزیک، در چارچوب مدل پیشنهادی می پردازیم.

امکانی بودن, گریزناپذیری, تاریخ نگاری مجازی, برساخت گرایی