معصومه رضائی منش - استادیار گروه زبان و ادبیات دانشگاه فرهنگیان
مرضیه آباد - استاد گروه زبان و ادبیات عرب دانشگاه فردوسی مشهد
عباس طالب زاده شوشتری - استاد گروه زبان و ادبیات عرب دانشگاه فردوسی مشهد

یکی از راه­های دست یافتن به معنا و مقصود اصلی گوینده متن، تحلیل ­معنایی واژگان آن از نگاه معناشناختی است. به کمک آن می توان رابطه ای قابل استناد میان زبان، تجربیات بیرونی، اندیشه ها و تجارب اجتماعی برقرار نمود. فهم درست معنای یک واژه نیازمند استفاده از روش های گوناگون معناشناسی است تا از طریق آن ها به توصیف دقیق معنای آن واژه دست یافت. در نظام تصوری نهج­البلاغه، علم به عنوان یکی از واژه های کلیدی به کار رفته که متناسب با آن واژه­های دیگری مطرح شده­اند. پژوهش حاضر با رویکرد روابط ­­معنایی به بررسی­ معنای علمدر نهج­البلاغه، از منظر روابط تقابل و هم­معنایی پرداخته است تا درک درست و عمیق­تری از مفهوم این واژه به ­دست آورد. حاصل این تحقیق نشان می­دهد حضرت (ع) واژگان «جهل»، «ظن»، «هوی» و... را در رابطه ­تقابل معنایی با علم، و واژه­های­ «­تدبر»، «تفکر»، «تعقل»، «حکمت»، «معرفت»، «بصیرت» و... را در رابطه هم­معنایی با علم در ­متن نهج البلاغه به عنوان واژه­ جایگزین آن به کار برده و معنای ­علم را از آن ها استخراج نموده که علاوه بر داشتن تاثیر فراوان بر زیبایی آفرینی در تبیین مفاهیم و آشکارتر نمودن بعضی معانی، موجب توسعه دستگاه معنا­شناختی آن عصر نیز گردیده­ که برخاسته از فصاحت و بلاغت این متون می­باشد. بررسی چگونگی جایگزینی این واژگان به جای علم بیانگر گستردگی دایره­ ­معنایی علم در نهج­البلاغه است که در یک سوی آن صاحبان و دارندگان­ علم قرار­ دارند و با درک و شناخت درست به یقین و اطمینان قلبی می­رسند و با هدایت و راهنمایی در مسیر­ حق قرار می­گیرند. در سوی دیگر افرادی هستند که نسبت به حق و حقیقت شناختی ندارند و با ظن، تردید و جهالت سرگردان و گمراه می­شوند. نقطه تمایز این دو گروه از انسان­ها به معنای معرفتی­ای که از علم فهمیده می­شود، بستگی دارد.

نهج البلاغه, علم, معناشناسی, روابط معنایی, تقابل معنایی, هم معنایی