جعفر نباتی - عضو هیات علمی پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد
احمد نظامی - استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی
الهه برومند رضا زاده - دکتری زراعت، دانشگاه فردوسی مشهد
سید جلال آذری - دانشجوی دکتری زراعت، دانشگاه تربیت مدرس
محمد محمدی - دانشجوی کارشناسی ارشد علوم و تکنولوژی بذر، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده سابقه و هدف: پایین بودن و بی ثباتی عملکرد، یکی از مهم ترین مسائل موجود در رابطه با کشت نخود است. کشت نخود در اکثر مناطق ایران، به طور عمده در بهار صورت می پذیرد. در نتیجه، گیاه در طول فصل رشد به خصوص در مراحل پایانی رشد، با تنش های غیر زیستی مانند گرما و خشکی مواجه می شود. جهت افزایش عملکرد نخود می توان از روش هایی مانند کشت پاییزه استفاده نمود، اما مشکلی که در این رابطه وجود دارد، پایین بودن تحمل در ارقام موجود نسبت به یخ زدگی است؛ بنابراین با توجه به برتری های کشت پاییزه نخود، شناسایی ژنوتیپ های متحمل به یخ زدگی با عملکرد مناسب، یک ضرورت به شمار می رود. مواد و روش ها: آزمایش در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار با ۲۹ ژنوتیپ نخود دسی در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد در سال زراعی ۹۶-۱۳۹۵ انجام شد. ژنوتیپ های مورد مطالعه از بانک بذر پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد تهیه و در دهه اول آبان ماه کشت شدند. در طول فصل رشد، حداقل درجه حرارت ۱۳- درجه سانتی گراد بود. به منظور تعیین درصد بقاء، ۳۰ روز پس از سبز شدن و هفته آخر اسفندماه، تعداد گیاهان هر ژنوتیپ شمارش و درصد بقاء محاسبه شد. در انتهای فصل رشد، ارتفاع نهایی بوته، تعداد شاخه اصلی و فرعی، تعداد غلاف در بوته، وزن صد دانه، وزن دانه در بوته، عملکرد دانه در متر مربع، وزن زیست توده در بوته، عملکرد زیستی در متر مربع و شاخص برداشت اندازه گیری شد. یافته ها: بر اساس نتایج، تفاوت میان ژنوتیپ ها از نظر کلیه صفات اندازه گیری شده، معنی دار بود. درحالی که تنها یک ژنوتیپ (MCC۹۰۸) در اثر سرما به طور کامل از بین رفت، دامنه درصد بﻘاء در میان دیگر ژنوتیپ ها از هشت تا ۱۰۰ درصد متفاوت بود. در بین ۲۹ ژنوتیپ نخود دسی مورد بررسی، ۱۱ ژنوتیپ متحمل (بقاء ۱۰۰-۷۶ درصد) و پنج ژنوتیپ نسبتا متحمل (بقاء ۷۵- ۵۱ درصد) بودند. در این میان ژنوتیپ های MCC۸۹۰، MCC۳۴۹ و MCC۸۷۳ به ترتیب با ۱/۹۸، ۷/۹۵ و ۲/۹۵ درصد، بیشترین بقاء را دارا بودند. به طورکلی نه ژنوتیپ شامل MCC۳۷۳، MCC۸۸۴، MCC۸۶۹، MCC۹۱۶، MCC۳۴۹، MCC۳۸۶، MCC۸۷۰، MCC۲۹۱ و MCC۸۷۶، عملکرد بالای ۱۵۴ گرم در متر مربع (معادل با ۱۵۴۰ کیلوگرم در هکتار) تولید کردند و تمامی آن ها به غیر از ژنوتیپ MCC۹۱۶، بقای بالاتر از ۷/۶۶ درصد داشتند. صفات درصد بقاء (**۷۶/۰=r)، تعداد شاخه فرعی (*۲۳/۰=r)، تعداد غلاف در بوته (**۵۲/۰=r)، وزن صد دانه (**۳۸/۰=r)، عملکرد زیستی (**۹۵/۰=r) و شاخص برداشت (**۵۸/۰=r) همبستگی مثبت و معنی داری با وزن دانه در بوته داشتند. نتیجه گیری: با توجه به نتایج به دست آمده، به نظر می رسد امکان دستیابی به ژنوتیپ های متحمل به سرما در نخود دسی جهت کشت در مناطق سرد وجود دارد. بر اساس تجزیه خوشه ای می توان از ژنوتیپ های نخود دسی در دو گروه (MCC۸۹۰, MCC۲۰۷, MCC۴۹, MCC۱۰) و (MCC۳۴۹, MCC۲۹۱, MCC۳۸۶, MCC۸۸۴, MCC۹۱۸,MCC۸۶۸, MCC۳۷۳, MCC۹۱۶) در پروژه های اصلاحی جهت تحمل به سرمای زمستان بهره برد.

درصد بقاء, عملکرد دانه, زیست توده, کشت پاییزه