شیرزاد طایفی - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
مهدی رمضانی - دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

متون برجسته نظم و نثر کهن فارسی بخشی از میراث فرهنگی ایران را تشکیل میدهد. آشنایی با جنبههای مختلف این بخش از میراث فرهنگی، در گرو دسترسی به اشکال و شرحهای معتبر و بدون تحریف و یا کمتحریف آن متون است؛ در مقابل، مراجعه به نسخهها و شرحهای نامعتبری از این آثار، به فاصلهگیری از شکل اصیل آنها و بیگانگی با مظاهری از میراث فرهنگی خواهد انجامید. آثار خاقانی و نظامی ازجمله این متون است که پژوهشگران مختلفی کوشیدهاند گامی برای گشودن گرههای لفظی و معنایی و... آنها بردارند که گاهی موفق بوده و گاهی به خطا رفتهاند. در این پژوهش با بهرهگیری از روش توصیفی تحلیلی مبتنی بر استقراء، به خوانش انتقادی برخی از شروح اشعار خاقانی و نظامی با محوریت اصطلاحات بازیهای شطرنج و نرد و متعلقات آن پرداخته میشود؛ همچنین از مطالب بحثشده، شرح مقرون به صواب ارائه خواهد شد. دستاوردهای پژوهش نشان میدهد که برخی از شارحان در رویارویی با ترکیبات و اصطلاحات این دو بازی، یا چشمبسته گذشتهاند و یا متوجه اصل مسئله نشده و درنهایت برداشتهای غیرموجهی داشتهاند. نگرش نویسندگان، بازخوانی انتقادی این شروح است؛ به همین سبب از نشاندادن وجوه نامتناسب و توجیهناپذیر برداشتهای صورتگرفته در این شرحها ناگزیر بودهایم.

اصطلاح, شطرنج, نرد, خاقانی, نظامی, نقد, شرح