امیر پوررستگار - دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
محمدیوسف نیری - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

تمرکز بر نفس و خودشناسی و نیز توجه به من قدسی، ازجمله موضوعاتی است که عرفان و تصوف را با روان­شناسی پیوند می­دهد. تصوف­ پژوهان غربی در مواجهه با متون عرفانی، از مطالعات تطبیقی، رویکردها و روش های پژوهشی متنوعی بهره برده­اند. یکی از دانش­ ها و ابزاری که این پژوهشگران در بررسی و تحلیل ­های عرفانی خود استفاده کرده­اند، روان­شناسی است. شرق­شناسان به کمک بن­ مایه ­های روان­شناختی و روان­کاوی موجود در متون صوفیانه، رهیافتی نوین در تصوف­ پژوهی ارائه کرده ­اند. مبنای پژوهش حاضر، واکاوی و نقد آثار ترجمه­ شده تصوف ­پژوهان غربی است که با رویکردی روان­شناختی به عرفان و تصوف نگریسته ­اند. با غوررسی در پژوهش های آنان آشکار می ­شود که ضمیر ناخودآگاه، نماد و مسئله تاویل، به همراه زمینه «فردیت» در نظام روانی یونگ، توجه به «من شکوفا» در روان­شناسی کمال و تکیه بر اصل تمرکز در نیایش عرفانی، از مهم­ترین رویکردهای روان­شناختی پژوهش های عرفانی شرق­ شناسان است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که تمرکز بر فرایند «ذکر» و «مراقبه» صوفیانه و تلاش عارف برای نیل به من ملکوتی، سهم قابل توجهی از پژوهش­­های شرق­شناسان را به خود اختصاص داده است. فهم و غرض تصوف­ پژوهان از رویکرد روان­شناسی و روان­کاوی عرفان، لزوما و مطلقا، روان­شناسی نوین و مکاتب روان­درمانگر سده­های متاخر نیست، بلکه عمده کوشش آنان - به تبع تمرکز عرفای ایرانی بر نفس- بیشتر گرایشی «نفس­ پژوهانه» دارد. از سوی دیگر، آنان در بخش اندکی از پژوهش های خود به تطابق آموزه ­های عرفانی با مکاتب نوین علم روان­شناسی باور دارند و از این رهگذر به تحلیل و نقد آن نیز برخاسته ­اند.

عرفان و تصوف, شرق شناسی, روان شناسی