قاسم قریب - Ferdowsi University of Mashhad
جواد عباسی - Ferdowsi University of Mashhad
سید جلال رجایی - Ferdowsi University of Mashhad

چکیده اگرچه جنبش شعوبیه ی ایران حرکتی وسیع و دارای ابعاد متنوع بود، جریان شعوبی­گری در جهان اسلام تنها به ایرانیان منحصر نبود. حکومت قوم­گرای اموی با محوریت دادن به «عرب» در امور سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، زمینه ی نارضایتی سایر اقوام ساکن در سرزمین­های اسلامی را فراهم کرد. سیاست­های امویان در اندیشه و قلم جریان ضدشعوبی عصر عباسی تداوم یافت و واکنش نخبگان و توده­های غیرعرب مسلمان نسبت به این تفکر تبعیض­آمیز به اشکال مختلف نمایان شد. این پژوهش در پی یافتن جریان­های مختلف جنبش شعوبی­گری در میان اقوام غیرعرب مسلمان، به استثنای ایرانیان، در سده­های نخستین اسلامی است. نتیجه ی بررسی­ها نشان می­دهد که نخبگان گروه­های قومی بزرگ تر و مهم تر در جهان اسلام با تکیه بر توان فرهنگی و پیشینه ی تمدنی خود در برابر تحقیرهای ضدشعوبیان ایستادگی و افتخارات خود را مطرح کردند. نبطی­ها، قبطی­ها، مولدان اندلسی­، سیاهان حبشی-سودانی و ترکان پنج گروه قومی بزرگی بودند که در برابر برتری­طلبی عربی واکنش نشان دادند. گرچه از نخبگان این اقوام، میراث مکتوب انگشت شماری باقی مانده است، با تکیه بر گزارش­های منابع تاریخی، ادبی و دینی موجود می­توان دریافت که نخبگان این گروه­ها تلاش کردند تا افتخارات خود را بیان و دلایل برتری خود بر اعراب را نظریه­مند کنند.  

Keywords: Shu‘ubi Movement, Nabataeans, Copts, Movaleduns, Abyssinian-Sudanese, Turks, جنبش شعوبیه, نبطی ها, قبطی ها, مولدان, حبشی- سودانی ها, ترکان