عادله کیهانی - دانشجوی کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور، واحد شرق تهران
فاطمه سفیدکن - استاد، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
اعظم منفرد - استادیار، دانشگاه پیام نور، واحد شرق تهران

اسانس های گیاهی در طیف وسیعی از محصولات دارویی، غذایی، آرایشی و بهداشتی مورد استفاده قرار می گیرند. مرزه سهندی (Satureja sahendica Bornm.) از خانواده Lamiaceae و انحصاری ایران است. در طب سنتی به اثر ضددرد و ضدعفونت گیاه مرزه اشاره شده است. مرزه در موارد ناراحتی های سینه، سرفه، لاغری، دردهای رماتیسمی و عصبی بکار می رود. تحقیقات نشان داده که ترکیب های اصلی اسانس مرزه سهندی پارا-سیمن، تیمول، گاما-ترپینن و کارواکرول بوده و این ترکیب ها در صنایع دارویی، غذایی، بهداشتی وآرایشی کاربرد دارند. از آنجا که روش خشک کردن و همچنین روش اسانس گیری می تواند بر میزان اسانس تولیدی و کیفیت آن موثر باشد، در این تحقیق به منظور بررسی اثر روشهای خشک کردن، اندام های هوایی گیاه در زمان گلدهی کامل از مزرعه تحقیقاتی (مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قزوین) جمع آوری گردیده و پس از خشک شدن در درجه حرارت های مختلف (آون C°۳۰، آون C°۴۰، آون C°۵۰) و سایه، هر یک از تیمارها، در سه تکرار به روش تقطیر با آب اسانس گیری شدند. اسانس های حاصل با استفاده از دستگاه های گاز کروماتوگرافی (GC) و گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) تجزیه و شناسایی گردیدند. داده های حاصل به وسیله نرم افزار SAS و با استفاده از آزمون دانکن مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفتند. نتایج نشان داد که بازده اسانس بر حسب وزن خشک، مقدار تیمول و مجموع ترکیب های فنلی اسانس، در روشهای خشک کردن با آون C°۳۰، آون C°۴۰ و سایه از نظر آماری اختلاف نداشته ولی خشک کردن در دمای C°۵۰ بازده اسانس پایین تری تولید نمود. ولی مقدار تیمول و همچنین مجموع دو ترکیب فنلی تیمول و کارواکرول در تیمار C°۵۰ بالاتر از سه روش دیگر بود. برای بررسی اثر روش اسانس گیری، اندام های هوایی گیاه در زمان گلدهی کامل جمع آوری گردیده و پس از خشک شدن در سایه به سه روش تقطیر با آب، تقطیر با آب و بخار آب و تقطیر با بخار مستقیم اسانس گیری شدند. نتایج آنالیز آماری نشان داد که بازده اسانس برحسب وزن خشک در روش اسانس گیری تقطیر با آب (۴۵/۱%)، بالاتر از دو روش دیگر بود (در سطح احتمال ۱%)، در حالی که بالاترین مقدار تیمول و کارواکرول در روش تقطیر با بخار آب بدست آمد (در سطح احتمال ۵%).

مرزه سهندی (Satureja sahendica Bornm.), اسانس, روشهای خشک کردن, روشهای تقطیر, بازده اسانس, تیمول