مرضیه هومانی راد - دکتری معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب
منصوره طاهباز - دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی
حسنعلی پورمند - دانشیار دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس

با توجه به اهمیت نور روز در ایجاد حالت معنوی در فضاهای عبادی، کنکاش در معماری غنی مساجد تاریخی ایران، از نظر چگونگی بهره گیری مناسب از نور روز، می تواند به شناخت و معرفی راه  حل های کالبدی معمارانه برای به ظهور رساندن ایده های نو در برنامه ریزی و طراحی روشنایی مساجد معاصر منجر شود. در تحقیق حاضر برای بررسی رابطه بین نورگیرها و شرایط نورپردازی در فضای عبادی مسجد، کیفیت نور (چگونگی توزیع، جهت و زاویه، خیرگی و درخشندگی نور)، و کمیت نور (پراکندگی و میزان روشنایی) روز در گنبدخانه های پنج مسجد از معماری عصر صفویه و قاجاریه در اصفهان شامل مساجد امام، شیخ لطف الله، حکیم، سید، رحیم خان با دو مسجد معاصر از شهر تهران شامل قبا و جامع شهرک غرب مقایسه شده است. از منظر کمیت میزان روشنایی و الگوی توزیع نور روز در طول یک سال الگو و از منظر کیفیت نورپردازی ارتباط الگوی توزیع نور با فضای زیرین آن (فضای گنبدخانه مسجد و جهت قبله) بررسی و تحلیل شده است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و بر اساس اطلاعات میدانی و کتابخانه ای انجام شده است. با کمک ابزارهای نورسنجی، داده های میدانی در سه هنگام از طول روز تهیه و سپس با نرم افزار ریدینس به یک سال تعمیم داده شده است. سپس با استفاده از معیارهای موجود در کتب استاندارد نورپردازی، میزان روشنایی، چگونگی توزیع نور، جهت نور، زاویه نور، و کیفیت بصری حاصل از آن در سطح پلان و دید ناظر تحلیل گردیده است. نتایج نشان می دهد که مراتب استفاده از نور روز در مساجد مورد مطالعه را می توان به دو مرتبه تقسیم کرد: ابتدا جنبه کمی نور روز که استفاده فضا از حداقل روشنایی برای انجام مراسم عبادی یا مطالعه کتب دعا را شامل می شود. سپس جنبه های کیفی نور روز که حالت معنوی فضا را ایجاد می کند و شامل ایجاد سایه روشن های داخلی با تاکید لکه های نوری بر نقاطی خاص از فضا چون محراب یا خطوط قرآنی ترسیم شده بر حاشیه سقف و امثال آن می شود. رابطه موقعیت قرارگیری نورگیرها، ابعاد و تناسبات آن ها، ملحقاتی همچون سایه بان و امثال آن با میزان نور از داده های کمی به دست می آید و رابطه فعالیت های عبادی با شیوه نورپردازی با نور روز، ایجاد تمرکز، و تاکید بر نقاط خاصی از فضا برای ایجاد حالت معنوی دستاورد تحلیل داده های کیفی تحقیق حاضر است.

نورپردازی, الگوی توزیع روشنایی, نور روز, گنبدخانه, مساجد تاریخی, مساجد معاصر