مائده هدایتی فرد - دکتری شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، پژوهشگر Institute of Geography and Sustainablity (IGD)، دانشگاه لوزان سوییس
رضا خیرالدین - دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران

از مهم ترین دغدغه های برنامه ریزان شهری و منطقه ای تخصیص عادلانه فضا به فعالیت های متنوع است. دخالت عوامل چندگانه به کوشش هایی به منظور انجام برنامه ریزی های پیچیده برای برقراری توازن میان خواست ها و منابع می انجامد. بی تردید این امر در زمین های باارزش محیط طبیعی، همچون زمین های ساحلی، جنگلی، کشاورزی، و غیره، اهمیتی دوچندان می یابد. از آن خود کردن فضاهای عمومی  همچون زمین های ساحلی و یا زمین های باارزش ملی به ویژه در نواحی ساحلی پیراشهری، جریانی است که هم در کشورهای بیشتر توسعه یافته و هم در جوامع کمتر توسعه یافته قابل مشاهده است. در شرایطی که در ظاهر امر، این فرایند در همه جوامع یکسان جلوه می کند، در چیستی این پدیده و چگونگی مواجهه سامانه های برنامه ریزی و قانون گذاری تفاوت هایی هست. در نوشتار حاضر کوشش می شود که با استفاده از رویکرد کیفی روش شناسی و به کارگیری روش تحلیل اسنادی و فنون فیش برداری و کدگذاری مصاحبه های نیمه ساختاریافته با کنشگران مطلع، نخست چارچوبی گونه شناسانه از فضاهای انحصاری در محدوده مورد مطالعه و سپس تحلیلی از فرصت ها و محدودیت های سامانه های برنامه ریزی و قانونی برای پایش و مهار انحصاری شدن فضا عرضه شود. به این منظور ۲۷ سند برنامه ریزی طی بازه ۷۰ سال (۱۳۲۷-۱۳۹۶) و نیز قوانین، آیین نامه ها، و مصوبات ملی و منطقه ای از ۱۳۰۷ تا ۱۳۹۶ بررسی شدند. همچنین ۱۲ مصاحبه نیمه ساختاریافته با کنشگران با دانش محلی انجام شده است. برون دادهای این پژوهش نشان داده اند که دو گونه اصلی از فضاهای انحصاری در این محدوده هستند که شامل فضاهای انحصاری شکل گرفته با قدرت اقتصادی و فضاهای انحصاری شکل گرفته با قدرت سیاسی می شوند که در چارچوب گفتمانی مصرف و فرهنگ ساختار یافته اند. همچنین، در شرایطی که شکل گیری فضاهای انحصاری از سازوکارهای تدوین برنامه و قانون قدمت بیشتری دارد، این بسترهای نهادی رسمی (برنامه ریزی و قانون گذاری) برای رویارویی با پدیده انحصاری شدن فضا در نواحی ساحلی پیراشهری، با کاستی هایی چون کاستی در اجرا، بخشی نگری، تصویب مصوبات متعارض، و اولویت دهی به منافع سازمانی به جای منافع عمومی مواجه هستند.

فضای انحصاری, نواحی ساحلی پیراشهری, سامانه برنامهریزی, سامانه قانونگذاری