رضا رضازاده - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه ایلام
سمیه منفرد - دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی

بازشناسی چیستی و چرایی ترکیب سه منبع معرفتی عقل، شهود و وحی در فلسفه صدرایی و نظام اندیشه ابن عربی، تحلیل دستاوردهای معرفتی این دو نظام را ثمربخش تر می کند. علی رغم اینکه ابن عربی در معرفت شناسی خود، قلب و دستاوردهای آن را اصل قرار می دهد، برای عقل نیز نقش مهمی قائل است. او در کنار عقل و شهود، وحی را هم مبنایی معرفت شناختی می داند. ملاصدرا نیز درباره سه روش عقلی، قلبی و وحیانی در رسیدن به حقایق، ضمن تایید وجود قلمروهای خاصی که به نحو عموم و خصوص مطلق یا من وجه بین این سه وجود دارد، هیچ کدام را در حیطه قلمرو مشترکشان معارض دیگری نمی داند. با این حال، درجه اهمیت هر کدام از این منابع در نگاه متناظر هر یک متفاوت است، به طوری که عقل در عرفان ابن عربی صرفا پذیرنده تجلیات الهی است و در نقش فاعلی است که حدبردار و حصرپذیر می شود؛ یعنی فاعلیت و تولید آن محدود و متناهی است، در حالی که در نظام حکمت متعالیه صدرایی، عقل در مقام کسب معارف در فرایند حرکت جوهری نفس و تعالی به نشئه عالم عقل کلی، در ضمن مشاهده و شهود، قوت فاعلی و صدوری نیز می یابد.

ملاصدرا, ابن عربی, منابع معرفتی, عقل, شهود, وحی