محسن بابایی - تهیه و تدوین
جمال محمدولی سامانی - مدیر مطالعه
حسین افشین - ناظر علمی
محمدتقی فیاضی - ناظر علمی
جهانگیر پرهمت - اظهارنظر کننده
حامد نجفی علمدارلو - اظهارنظر کننده

نظر به سپری شدن چهار دهه از حیات انقلاب اسلامی و پیمودن گام اول، شایسته است با شناخت دستاوردها و تجارب این ۴۰ سال در بخش کشاورزی، نقاط ضعف و قوت و فرصتها و تهدیدهای موجود را احصا و برای سیاستگذاری و برنامهریزی مبتنی بر واقعیات میدانی، نیازها و اولویتهای توسعه کشاورزی در گام دوم انقلاب استفاده کرد. در این راستا در پژوهش حاضر با هدف تبیین جایگاه و چشمانداز بخش کشاورزی براساس توصیه های مقام معظم رهبری در «بیانیه گام دوم انقلاب»، وضعیت بخش در سرفصلهای «علم و پژوهش»، «اقتصاد»، «عدالت»، «استقلال» و «سبک زندگی» که در بخش کشاورزی ردپایی داشتند، در دو دوره قبل از پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷-۱۳۳۵) و ۴۰ سال بعد از انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار گرفته و دستاوردها و چالشهای مرتبط احصا شد. با توجه به نتایج بررسیها، رشد بیش از ۵ برابری در تولید محصولات کشاورزی و خودکفایی در گندم، توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی و ایجاد ارزشافزوده مناسب، بهبود تراز تجاری به رغم وجود شرایط تحریمی، گسترش زیرساختهای کشاورزی، پیشروی در خلق دانش و نوآوری و بهبود رفاه نسبی کشاورزان با انجام حمایتهای بیمهای و اعطای تسهیلات و موارد دیگر ازجمله برکات و دستاوردهای بخش کشاورزی در چهار دهه گذشته پس از پیروزی انقلاب اسلامی است. در کنار این دستاوردهای موفق، تغییر کاربری اراضی مناسب کشاورزی به شهری و صنعتی، خرد و پراکنده بودن اراضی کشاورزی، تخریب و تبدیل اراضی منابع طبیعی بهویژه جنگلها و مراتع به اراضی زراعی و باغی جهت تولید مواد غذایی بیشتر و درنتیجه کاهش سطح پوشش گیاهی، هرزروی و بهرهوری نامناسب استفاده از آبهای سطحی و زیرزمینی، کاهش جمعیت جوان و سالخوردگی جامعه کشاورزان، بالا بودن میزان ضایعات محصولات کشاورزی و تشدید نابرابریها و شکاف طبقاتی بین شهر و روستا به عنوان نقاط ضعف و تهدیدات جدی موجود در بخش کشاورزی هستند که ممکن است توسعه کشاورزی در گام دوم انقلاب را با چالش مواجه کنند. البته با توجه به ظرفیتها و فرصتهای بخش کشاورزی از قبیل نیروی انسانی تحصیل کرده، تنوع اقلیم و موقعیت جغرافیایی مناسب، نیاز است که برای تقویت جایگاه بخش کشاورزی در گام دوم انقلاب اسلامی و تحقق توسعه پایدار و عدالتمحور این بخش، طرح جامع و هماهنگ با سایر بخشهای اقتصادی برای کشاورزی و منابع طبیعی (اعم از جنگلها، مراتع، آب، خاک، ظرفیت‎های محیطی و اقلیمی و غیره) تدوین شود که در آن چشمانداز توسعه کشاورزی و ارتباط آن با سایر بخشها مشخص باشد. با توجه به نتایج مطالعه حاضر که هدف اصلی آن عمدتا بر بررسی سیاستها، رویکردها و برنامههای اجراشده و نتایج آنها در گام اول انقلاب اسلامی و بیان برخی چالشها و تهدیدات اصلی در بخش کشاورزی متمرکز است و ارائه برخی آمار از شاخصهای توسعه کشاورزی به عنوان مصداق این نتایج ذکر شد و همچنین نتایج مطالعات متعددی که در این حوزه طی سالیان مختلف انجام پذیرفته است، ضرورت دارد در سیاستها، برنامهها، رویکردها، راهبردها و اقدامات اجرایی بازنگری صورت گیرد. از این رو با توجه به فرصتها و تهدیدهای موجود در بخش کشاورزی و تاکیدهای اسناد بالادستی مرتبط، به نظر میرسد برای گام دوم انقلاب اسلامی باید دو راهبرد اساسی امنیت غذایی پایدار با تاکید بر ظرفیتهای داخلی و صیانت از منابع طبیعی و پایه تولید و تامین معیشت و اشتغال پایدار برای جوامع روستایی و عشایری و کشاورزان پیگیری شود. در راستای تحقق اهداف راهبردی مذکور، سیاستگذاری و مدیریت یکپارچه توسعه کشاورزی و روستایی، مدیریت دانش بنیان کشاورزی، بهبود نظام بازاریابی محصولات کشاورزی، هدفمند و کارامد نمودن حمایت ها از بخش کشاورزی در راستای توسعه عدالت محور، تدوین الگوهای بهینه کشت و حمایتهای لازم و کافی به منظور برنامه ریزی و بسترسازی اجرای آن در راستای خودکفایی و تامین امنیت غذایی، احیا و تقویت توان تولیدی کشاورزی با استفاده از نژادهای داخلی یا ذخایر ژنتیکی و تدوین برنامه جامع آبخیزداری و آبخوانداری ازجمله پیشنهادهای مورد تاکید هستند.

امنیت غذایی،توسعه کشاورزی،گام دوم انقلاب اسلامی