مرتضی دلاوری - گروه ژئوشیمی، دانشکده علوم زمین، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

مجموعه سنگ های افیولیتی زمین درز سیستان بخشی از بر جای مانده های لیتوسفر اقیانوسی تتیس در حد فاصل بلوک های قاره ای لوت و افغان است. این حوضه اقیانوسی حداقل در زمان کرتاسه حیات داشته است. شواهد ژئوشیمیایی کانی های مجموعه سنگ های اولترامافیک-مافیک توالی پوسته ای و روابط میکروسکوپی کانی ها در بخشی از این مجموعه های افیولیتی (در حد فاصل افیولیت های جنوب بیرجند تا چهل کوره) بیانگر جایگاه های متفاوت ژئودینامیک برای شکل گیری لیتوسفر اقیانوسی است. سنگ های پلوتونیک توالی پوسته ای اساسا شامل: سنگ های اولترامافیک انباشتی (دونیت و پیروکسنیت)، گابروی انباشتی، گابرونوریت و گابروی ایزوتروپ است. روند تبلور کانی ها در این سنگ ها در دو گروه متمایز از هم قرار می گیرد. در یک گروه تقدم تبلور پیروکسن نسبت به پلاژیوکلاز و در گروه دیگر بر عکس آن است که به ترتیب نشانگر روند نوع SSZ (بالای پهنه فرورانش) و MORB (بازالت پشته میان اقیانوس) است. ترکیب پلاژیوکلاز در گابرو در محدوده بیتونیت و در گابرونوریت در محدوده آنورتیت قرار دارد. همچنین، میزان عناصر سازگار و ناسازگار درکلینوپیروکسن و ارتوپیروکسن در اولترامافیک های انباشتی، گابرو و گابرونوریت تفاوت معنی داری نشان می دهد. ترکیب شیمیایی این کانی ها و روند تبلور بیانگر آن است که اولترامافیک های پیروکسنیتی و گابرونوریت نسبت به تروکتولیت، گابروی انباشتی و گابروی ایزوتروپ از دو سری مذاب مجزا به ترتیب با دو تمایل مذاب های SSZ و MORB حاصل شده اند. در منطقه زمین درز سیستان به نظر می رسد ماگماتیسم نوع MORB حاصل فرآیند ذوب بخشی در زیر پشته میان اقیانوس است که یک گوشته تهی شده را نتیجه داده است و در اثر فرورانش درون اقیانوسی گوشته یادشده متاثر از سیالات آزاد شده از لیتوسفر فرورانده مجددا تحت تاثیر ذوب بخشی درجه بالاتری قرار می گیرد و حاصل آن ماگماتیسم نوع SSZ است.

سنگ های اولترامافیک-مافیک, جایگاه ژئودینامیک, افیولیت, زمین درز سیستان, شرق ایران