مجتبی صفرعلیزاده - استادیار و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی
معصومه رحمانی فر - دانشجوی دکترای ادبیات فارسی و دبیر آموزش و پرورش

با مطالعه مقالات می بینیم که شمس درباره ابواب گوناگون علوم و به ویژه علم طریقت اظهارنظر کرده است و درباره اشخاص مختلفی مانند بایزید، حلاج، ابن عربی، مولانا و... دیدگاههای خاص خود را بیان کرده و به تحلیل اندیشه های آنان پرداخته است. بایزید بسطامی و شطحیاتش در قالب خط سوم در این مقاله دور از نظر نبوده و متکلمان زیادی از جمله شمس به آن پرداخته اند. که در مواردی هم به نقد او پرداخته است. و نباید از نظر دور داشت تمجیدهایی نیز از وی کرده است که بیانگر ارادت شمس به مقام والای بایزید است. در نزد صوفیه، «خط» اشاره به «حقیقت محمدی» است و به این دلیل شامل خفا۔ ظهور - بطون و بروز است: یکی از مهم ترین نکته های مقالات شمس در بیان خطوط سه گانه، بزرگداشت و کرامت انسان به دور از هر چون و چرایی است، به گونه ای که همه اعمال و حقایق دینی در نهایت از ذات آدمی است که کرامت و معنا می گیرد، چنان که نماز، سجده و کعبه که مهم ترین عمود دین و رکن مسلمانی است، از دید شمس، در نهایت معنای حقیقی خود را از درون آدمی می گیرند. در این مقاله سعی شده است خطوط سه گانه و سخنان شمس، خط اول سخنانی که قابل فهم برای همگان است و خط دوم همان تاویلات اوکه جنبه تاویلی دارند با عنوان خط دوم با استناد به آیات قرآنی و ارایه اصل سخنان و خط سوم نوعی طرز تفکر در عرفان ایرانی است؛ پرداخته شود.

شمس: بایزید ، خطوط سه گانه، تاویل ،شطحیات