سیدمحمد صدری - دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور تهران، واحد تهران جنوب
احمد باقری - استاد تمام گروه فقه و حقوق دانشگاه تهران
سیدابوالفضل موسوی - دانشجوی دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور تهران، واحد تهران جنوب

نهضت مشروطه، یکی از حساس ترین وقایع تاریخی ملت ایران است که طی آن، شالوده حکومت استبدادی شاهان قاجار برچیده و حکومت مشروطه، پایه گذاری شد. روحانیت عصر مشروطه، به عنوان یکی از ارکان اصلی این نهضت، نقشی بی بدیل و اساسی را در رهبری مردم و به ثمر رساندن مشروطه داشت؛ اما یکی از واقعیاتی که در طول تاریخ نهضت مشروطه خصوصا پس از تصویب قانون اساسی و تشکیل مجلس شورای ملی، خودنمایی کرده و به عنوان یکی از نقاط ضعف مشروطه شناخته می شود، اختلاف میان علمای طرفدار مشروطه از یک سو و علمای مخالف مشروطه از سوی دیگر است. این اختلاف تا بدان­جا پیش رفت که در میان طرفداران مشروطه، مرجع تقلیدی مانند آخوند خراسانی، مخالفت با مشروطه را به مثابه محاربه با امام زمان (عج) دانست. از طرف دیگر شیخ فضل الله نوری به عنوان سرآمد مخالفان مشروطه، حامیان مشروطه را مرتد نامید. در خصوص اختلاف میان آخوند خراسانی و شیخ فضل الله نوری به عنوان برجسته ترین عالمان موافق و مخالف مشروطه، اظهارنظرهای گوناگون و متضادی صورت گرفته که برخی این اختلاف را در حد اغراض شخصی فروکاسته اند؛ اما این تحقیق در صدد است تا با استناد به بیانیه ها و مکتوبات باقی مانده از آخوند خراسانی و شیخ فضل الله نوری نشان دهد که طرفداری یا مخالفت هر یک از این بزرگان، تنها بر اثر اختلاف آنان در موضوع شناسی متفاوت در مسئله ی مستحدثه ی «مشروطه»، «قانون» و «آزادی» بوده و این چیزی نیست جز همان رویه ی اجتهادی فقهای شیعه که در طول تاریخ فقه شیعه، در مواجهه با یک مسئله ی مستحدثه، به آن عمل می کرده اند.

آخوند خراسانی, شیخ فضل الله نوری, مشروطه, قانون, آزادی