ابراهیم رایگانی - استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران.

گرمز از جمله محوطه ­های کمتر شناخته در جنوب­ غرب ایران به فاصله ۱۳ کیلومتری جنوب­ شرقی از شهر بهبهان واقع شده است. دره ­های شرقی و دشت­ های غربی این اسکانگاه، جایگاه شکل­ گیری بخشی از سیستم آب رسانی محوطه­ های مهم پایین دست دشت زیدون و هندیجان در عصر ساسانی بوده ­اند. پژوهش پیش­رو، سیستم آبیاری و آب رسانی به مناطق پایین­دست دره گرمز را مورد بررسی قرار داده است. هدف از این تحقیق شناخت ویژگی­ های محلی و جغرافیایی دره گرمز در کنار ضرورت­ های ایجاد چنین پروژه­ی آب رسانی در عصر ساسانی و تداوم توجه به آن در سده ­های نخست اسلامی است. پرسشی که این مقاله تلاش می­کند تا به آن پاسخ دهد چنین مطرح شده است: انتقال مطمئن آب از بخش های بالایی رودخانه خیرآباد به نقاط فرودست چگونه و با چه اهدافی صورت گرفته است؟ ماهیت سازه­ های آبی به واسطه قرارگیری در مسیر سیلاب­ها و همچنین بستر رودخانه­ ها، آسیب­زا است؛ بنابراین ضرورت دارد تا پیش از نابودی کامل این سازه­های هیدرولیکی؛ آنها را مستند نمود. نتیجه آنکه بهره­گیری از توان نیروهای بومی و احتمالا مهندسین رومی در دره گرمز سیستم آبیاری و  آب رسانی مبتنی بر بالا آوردن آب پشت سد یا بند را رقم زند که در نتیجه آن، انتقال آب از طریق کانال­ های کنده شده مشابه سیستم قنات در صخره­های آهکی مسیر سواحل رودخانه به نقاط پایین­ تر انتقال می­ یافت تا مناطق پایین­ دست را از آب سالم و شیرین بهره مند سازد و مانع از مهاجرت ساکنین به نقاط بالایی و توسعه تجارت و کشاورزی در نقاط جنوبی کوره ارجان گردد. پیشینه سیستم مذکور در مناطقی از جنوب­ غربی ایران از جمله کانال داریون در روزگار هخامنشی نیز ملاحظه گردید که احتمالا تاییدی بر ایرانی بودن این سیستم آبیاری و آب رسانی به شمار می­رود. توسعه این سیستم آب رسانی در عصر ساسانی به کمک متخصصین بومی و نیروی کار مجانی یا حداقل ارزان قیمت اسرای رومی به سرانجام رسید. این مقاله حاصل تلفیق داده­ های پژوهش میدانی با منابع استنادی است که به کمک روش تحلیل توصیف تاریخی ارائه شده است.

آب رسانی, سیستم مشابه قنات, دره گرمز, دوره ساسانی