هما سعادت - کارشناس ارشد مرمت و احیاء بناها و بافت های تاریخی، دانشکده هنر و معماری تهران مرکز، مدرس دانشگاه

ماندگارترین بناهای موجود در تمامی تمدن های بشری بناهای مذهبی و آیینی است.شکوه و اهمیت این گونه بناها با میزان اصالت ،دیرینگی، و ژرفای تمدن ها ارتباط مستقیم دارد. پس از ورود دین اسلام به سرزمین دیرپای ما ، معماری مساجد نیز از اهمیت بسیاری برخوردار شد.درحقیقت بخش قابل ملاحظه ای از شکوه و عظمت معماری و نظم ساختاری موجود در شهرسازی دوره تاریخی کشور ما در معماری مساجد ظهور می کند . در این میان مساجد شبستانی چهار قرن اولیه سرزمین مان که متاسفانه به اشتباه توسط بسیاری از صاحب نظران داخلی و خارجی به مساجد با طرح عربی نامور شده اند، از اهمیت ویژه ای برخوردارند؛ چراکه اولین تجربه معماران ایرانی در قرون اولیه اسلامی است که از طرفی با الهام از مفاهیم اسلامی و از سوی دیگر با پیشینه معماری ایرانی ترکیبی شاهکار گونه را ایجاد کرده اند که امروزه بعد از قرنها هم چنان پا برجا هستند.متاسفانه تعدادی از این مساجد شبستانی به طور کامل تخریب شده اند یا همچون تاریخانه دامغان آنچنان دچار دخل و تصرفهای بعدی گشته اند که اصالت خود را تا حدی از دست داده اند. به همین خاطر مطالعه بر روی این ابنیه از آن حیث حائز اهمیت است که رد زمانه برآنها سایه افکنده و بازشناخت جامع آنها ضرورتی بلا شک است . هدف از این پژوهش، بررسی سیر تکاملی مساجد قرون اولیه جهان اسلام است، برای یافتن پاسخ جامع این پرسش که تا چه حد اینگونه مساجد از معماری بومی خود و یا معماری مسجد النبی به عنوان اولین مسجد ساخته شده در جهان اسلام، متاثر بوده اند و در نهایت با تمرکز بیشتر بر روی مساجد چهار قرن اولیه ایران و بررسی نظریات کارشناسان در این رابطه و هم چنین مطالعه معماری پیش از اسلام ایران؛ نگارنده به جمع بندی و ارائه نظریه در این رابطه می پردازد. روش تحقیق این پژوهش بر مبنای روش توصیفی - تحلیلی با رویکرد مورد پژوهی تاریخی بنا نهاده شده است. منابع تحقیق ، منابع کتابخانه ای و مشاهدات میدانی است.

مسجد، شبستانی، قرون اولیه اسلام، معماری اسلامی