شاهین شیرزادی - دانشجوی دکتری زبان شناسی همگانی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
محمد عموزاده - استاد زبان شناسی همگانی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
سید علی کلانتری - دانشیار گروه فلسفه، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
والی رضایی - دانشیار زبان شناسی همگانی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

چکیدهنقش نمای گفتمانی مقوله ای نقشی-کاربردی است که در شرایط صدق عبارت حامل خود تاثیری نداشته و معنایی رویه ای و فرایندی دارد نه توصیفی و گزاره ای. این مقوله زبانی در سال های اخیر توجهی فزاینده را به خود جلب کرده و در چارچوب های نظری متنوعی بررسی شده اند. یکی از رویکردهای مهم به این نقش نماها، الگوی ارتباطی گرایس (۱۹۸۹) است. گرایس در بررسی برخی نقش نماهای گفتمانی با تبیین مفهوم تضمن قراردادی در کنار تضمن مکالمه ای، به مفهوم پردازی کنش گفتاری غیرمرکزی یا سطح بالاتر در کنار کنش های گفتاری سنتی یا به تعبیر او مرکزی، دست زده است. از منظر او، اغلب عبارات در خدمت اجرای کنش های گفتاری مرکزی هستند، نقش نماهای گفتمانی اطلاعاتی را درباره کنش گفتاری غیرمرکزی یا سطح بالاتر منتقل می کنند. گرایس این عبارات را حاوی تضمن قراردادی می داند. در مقاله حاضر، ابتدا به توصیف خصائص نقش نمای گفتمانی «مگر» در چارچوب خصائص سرنمونی برینتون (۱۹۹۶) و هاینه (۲۰۱۳) برای نقش نماهای گفتمانی پرداخته ایم. سپس توصیفی درزمانی از تحول معنایی این واژه ارائه کرده ایم که حاکی از تحول از معنایی گزاره ای به واژه ای با کارکرد متنی و بیانی در فارسی امروز است. این تحول را در وفاق با تحلیل تراگوت در راستای ذهنی شدگی بیشتر ارزیابی کرده ایم. در وهله بعد، تلاش کرده ایم این نقش نمای گفتمانی را به مثابه کنش گفتاری سطح بالاتر تحلیل کنیم. ما در اینجا نشان داده ایم که «مگر» علاوه بر ایفای نقش اتصالگر (میان دو عنصر متنی یا رمزگذاری ارتباط میان محتوای گزاره ای پاره گفت و بافت مقدم بر خود)، به اجرای یک کنش گفتاری غیرمرکزی با توان منظوری «افاده تقابل» یاری می رساند. نهایتا با توجه به آنکه طبق پیشنهاده سرل (۱۹۶۹)، کنش های گفتاری موضوع شرایط چهارگانه تناسب (اقتضائی) یعنی شرط محتوای گزاره ای، شرایط پیشینی (تمهیدی)، شرط صداقت، و شرط ضروری (ذاتی) هستند، کوشیده ایم نشان دهیم این شرایط برای کنش های گفتاری سطح بالاتر و به طور خاص کنش گفتاری «مگر» چگونه امکان تبیین می یابد.

نقش نمای گفتمانی, تضمن قراردادی, کنش گفتاری, توان منظوری, شرایط تناسب, دستوری شدگی