علیرضا نجف زاده - گروه معارف اسلامی دانشگاه فردوسی

دراین مقاله اعتراضات متکلم بزرگ اشعری امام فخرالدین محمدبن عمر رازی(۵۴۴-۶۰۶ه.ق.)بر سه قاعده مهم فلسفی یعنی:"الحق ماهیته انیته"؛"کل حادث مسبوق بامکان الوجود وبمادهگو "الواحد لایصدر عنه الا الواحد"مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.سه قاعده ای که موضع گیری های هردانشمندی درباره آنها می تواند به روشن شدن خطوط کلی نظام هستی شناسی او کمک کند.امام فخر رازی با نفی قاعده اول برای واجب تعالی ماهیت"مجهوله الکنه"قائل شده و وجود اورا همچون ممکنات زاید بر ذات او دانسته است.البته از اظهارات او در این باره به روشنی می توان فهمید که او به اصالت ماهیت و اعتباری بودن وجود حتی در واجب تعالی عقیده داشته است.به نظر می آید اعتراضات او بر دلیل این قاعده ناشی از خلط مفهوم به مصداق و غفلت از مشکک بودن حقیقت وجود است.اما قاعده دوم که فخر رازی آن را از دلایل اثبات قدم عالم پنداشته است برآن چندین ایراد واردکرده استواما ایرادات او در صورتی وارداست که مقصود حکما از "امکان" به کاررفته در این قاعده امکان ذاتی باشد.اما آیا واقعا چنین است یااین که مراد ایشان امکان استعدادی یا معنایی اعم از ذاتی و استعدادی بوده است؟اما در مورد قاعده سوم چون فخررازی مفاد این قاعده را بااعتقاد متکلمان مبنی صدور بی واسه جمیع مخلوقات از خداوند متعال ناسازگار می دیده بر آن مبنی بر صدور بی واسطه جمیع مخلوقات از خداوند متعال ناسازگار می دیده بر آن تاخته است.اما اعتراضات و موارد نقصی که او بر این قاعده-که مورد اجماع همه حکما و عرفا و قبول غالب متکلمان می باشد-واردکرده چیست و از چه درجه ای از اعتبار برخوردار است؟این مقاله به موضوعات یاد شده می پردازد.