علی حقی - فردوسی مشهد

علیت مفهومی بس مهم در مابعدالطبیعه است. در اثبات ای مدعا یادآوری می کنیم فیلسوفان از دیرباز ، کثیری از قواعد و استدلال های خود را بر آن استوار کرده اند.نقادی هیوم از علیت این رای را به میان می آورد که این رکن رکین فلسفه، نه آنچنان که فیلسوفان می پنداشتند، بی خلل و استوار است. کانت: آتش این نقادی را تیزتر کرد و نقادی هیوم از علیت را به کل مابعدالطبیعه تسری داد. حاصل نقادی کانت، فتوای او به افلاس مابعدالطبیعه بود.لکن متعاطیان مابعدالطبیعه، از این نقادی ها نهراسیدند و از اعتقاد راسخ خود به علیت دست نکشیدند. در قرن بیستم، پاره ای اکتشافات در علم فیزیک-خاصه در فیزیک هسته ای و مکانیک کوانتومی- از نو در این اعتقاد راسخ به علیت رخنه افکندند و فیلسوفان را به کندوکاو دوباره در آن برانگیخت. از فیلسوفان که بگذریم، خود فیزیک دانان نیز از رهگذر این کندوکاوها، به دو دسته هواداران و مخالفان علیت تقسیم شدند. حجم اندوهی از مکتوبات فلسفی، در قرن بیستم، موقوف تحلیل علیت در علم و پیامدهای فلسفی آن شده است، و توان گفت که علیت، چندی است از برج عاج مابعدالطبیعه به زیر آمده و روی به حضیض حاصل خیز تجربه آورده است.

علیت, جبر‎‎انگاری (دترمینیسم), اصالت ماده, بینش مکانیکی, ایده‎آلیسم فیزیکی, اصل عدم قطعیت, احتمال, تصادف, عدم موجبیت علی, جهان‎باز