هوشنگ مرادی - گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
مصطفی گرجی - گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
فاطمه کوپا - گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

در زبان فارسی کلمه­ های مرکبی که با الگوی ساختاری «واژه + و + واژه = واژه» ساخته می­ شوند، واژه­ عطف می­ خوانند. این نام گذاری بر کلمه و مرکب بودن این نوع سازه­ ها در تقابل با ترکیب و گروه نحوی همپایه تاکید می ­کند. با توجه به مطالعات زبانی و دستوری که پیشینه پژوهش حاضر بوده و از جنبه­ های گوناگون به ویژگی­ های ساختاری و معنایی این سازه مرکب و تبیین روابط میان پایه­ های آن پرداخته ­اند، واژه­ عطف متناسب با ساختار غالبا معنای ترکیبی و تصویر روشنی دارد که در راستای اهداف نوواژگانی و مقوله ­سازی در زبان فارسی کاربرد می ­یابد. مقاله حاضر ضمن توجه به این ویژگی­ ها، به توصیف و تحلیل کیفی کاربردهای این ساخت دستوری در پیکره ­ای متشکل از چند متن ادبی پرداخته است. یافته­ های تحقیق نشان می­ دهد که اجزای این سازه مرکب با توجه به ساخت نحوی آن هم­آیی واژگانی، و استقلال نمایشی دارند و با این ویژگی ­ها جابه­ جایی، تفکیک، و تغییر ترتیب آن ها در متون ادبی روایی و رواج یافته است. ازاین رو، خمسه نظامی عرصه کاربردهای بی ­پروای گونه مرکب عطفی است، کاربرد مرکب اتباعی و اصوات مرکب عطفی در شعر مولانا تشخص دارد، و اصوات مرکب عطفی در شعر نیمایی و غزل معاصر دارای بسامد است. نوعی یکسان انگاری میان سازه واژه ­عطف با ساخت نحوی همپایه در متون ادبی محسوس است تا آنجا که در متون معتدلی همچون شعر سعدی و غزل حافظ، چیدمان و توزیع نحوی کلام به گونه ­ای است که تشخیص مرکب عطفی از گروه نحوی همپایه با دشواری بیشتری همراه است.

ساخت دستوری, سازه مرکب, گروه نحوی, همپایگی