موسی اکرمی - دانشیار گروه آموزشی فلسفه علم، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران
آزاده آذری نژاد - دانش آموخته فلسفه علم، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران

منظور از هستومند های نظری آن دسته از هستومند های مشاهده ناپذیری است که برای تبیین پدیده های مشاهدتی توضیح ناپذیر در یک نظریه، مفروض گرفته می شوند. یکی از مهم ترین نکاتی که در بررسی این گونه هستومند ها همواره بحث برانگیز بوده و این مقاله نیز بر آن تاکید می ورزد شان هستی شناختی آنهاست: آیا می توانیم به همه این هستومند ها باور داشته باشیم و بی چون و چرا واقعیت وجودی آنها را بپذیریم؟ آیا باید همه هستومند های نظری را به مثابه افسانه های برساخته ذهن دانشمندان کنار گذاشت و کوشید علمی جدید و بدون هیچ هستومند نظری پایه ریزی کرد؟ با توجه به نقش بسیار مهمی که برای این گونه از هستومندها در تبیین علمی رویداد ها قائلیم، مشاهده ناپذیر بودن آنها باعث به وجود آمدن حساسیت بسیار بالا و شکل گیری دیدگاه های متنوع و گاه متضاد درباره این هستومند ها شده است. دو دیدگاه رویارو را واقع گرایی و پاد-واقع گرایی، با طیف بندی های گوناگون در میزان پای بندی به عناصر سازای هر دیدگاه، تشکیل می دهند. اگر هیچ یک از دو دیدگاه واقع گرایی و پاد-واقع گرایی در رادیکال ترین تجلی خود به گونه ای کامل پاسخ گوی پرسش از شان هستی شناختی هستومندهای نظری نباشد، آنگاه باید در جست وجوی معیارهایی باشیم تا بتوانیم با کمک آنها هستومند های واقعی را از افسانه هایی که تنها ساخته و پرداخته ذهن هستند، جدا کنیم. هدف این مقاله بررسی مفهوم و جایگاه هستومند های نظری در علم، و تلاش برای دست یابی به معیاری درخور برای داوری درباره واقعیت عینی آنها در چارچوب واقع گرایی تجربی یان هکینگ است. این مقاله می کوشد باور های بنیادین دیدگاه های مهم درباره هستومند های نظری را بررسی کرده، با روشن سازی جایگاه آنها در علم بر موضع هکینگ تاکید کند.  

هستومندهای نظری, واقع گرایی, پاد-واقع گرایی, واقع گرایی تجربی, یان هکینگ