محسن خوش فر - استادیار گروه حدیث جامعه المصطفی (ص) العالمیه، قم،
محبوبه میرزایی - طلبه سطح ۴-رشته تفسیر تطبیقی موسسه عالی فاطمه الزهراء اصفهان؛ مرکز پژوهشی مطالعات بین رشته ای علوم انسانی اسلامی فاطمه الزهراء

یکی از آیات متشابه قرآن که در آن از حیلولت خداوند میان انسان و قلبش سخن گفته است و به سبب روایات ذیل آن، اختلاف شدیدی میان مفسران ایجاد کرده است فراز «...ان الله یحول بین المرء و قلبه ...؛انفال/۲۴» است. برخی از مفسران بدون توجه به قرینه های متصل و منفصل در آیه و با استناد به روایات، جبرگرا شده و ایمان و کفر انسان را درگرو اراده الهی می دانند. برخی با توجه به قرینه ها و با استناد به صدر آیه مبنی بر استجابت خدا و رسول و ذیل آیه که وعیدی برای بازگشت انسان به سوی خداوند است؛ اختیار انسان را در ایمان و کفر دخیل می دانند. نوشتار حاضر به روش تحلیلی و تطبیقی به بررسی محتوایی روایات و نظریه های مطرح مفسران فریقین در مورد «حیلوله» می پردازد. برخی آن را از صفات خدا مثل سلطه، حاکمیت و قدرت و برخی آن را در مورد رابطه انسان و خدا مانند قرب الهی و عالم بودن به انسان و برخی آن را کنایه از مرگ و انفصال دانسته اند. به نظر می رسد به عالم وجود و تکوین ارتباط دارد و مصداق آن حقیقت محمدیه است که بین انسان و قلب او قرار می گیرد و فیوضات الهی را به اذن خداوند به قلب منتقل می کند و دست تقاضای انسان که از آستین نیازمندی بیرون می آید با اختیار صفات جمالی یا جلالی را فرامی خواند که مناسب حال او است.

حول، قلب، حقیقت محمدیه، جبرواختیار، روایات تفسیریه و روایات مصداقیه.