محمدرضا دهقانی - کارشناس مسئول بهداشت محیط ، مرکز بهداشت استان فارس
حسین فرخ زاده - کارشناس ارشد بهداشت محیط و رئیس مرکز بهداشت شهرستان سپیدان
محمد مهدی امین - گروه بهداشت محیط ، دانشکده بهداشت ، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
محمد قاسمیان - گروه بهداشت محیط ، دانشکده بهداشت ، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان

یکی از پارامتر های موثر در موفقیت یا شکست طرح های بهسازی در شرایط بلا ، انتخاب یک راهکار مناسب در مدیریت تجهیزات و وسایل مربوط به دفع مدفوع بخصوص در ساعات و روزهای اولیه پس از وقوع بلا و ایجاد شرایط اضطراری می باشد . عدم مشورت در طراحی با کسانی که مصرف کننده خدمات می باشند ، باعث عدم تمایل افراد به استفاده از این خدمات می گردد . بنابراین برنامه های دفع مدفوع در شرایط اضطراری نیاز به منابع و پشتیبانی های مدیریتی دارد و همواره کنترل این فرایند از سوی یک سازمان واحد ، و یا چند سازمان منسجم را می طلبد. زلزله 6/4 ریشتری بم موجب تخریب 80 درصد توالت های موجود در منازل گردید. دفع مدفوع بازماندگان در اطراف چادرها در مدت 24 ساعت اولیه بعد از وقوع حادثه و قبل از ورود اکیپ بهداشت محیط به منطقه ، علاوه بر ایجاد منظره بسیار ناخوشایند ، عامل بالقوه ای جهت شیوع اسهال ، کلرا (وبا) ، و تیفوئید بوده ، و به عنوان شایعترین عوامل بیماری و مرگ در شرایط بلا ، بازماندگان حادثه دلخراش بم را تهدید می نمود . استراتژی انتخابی اکیپ بهداشت محیط استان فارس ، دفع فاضلاب انسانی از طریق نصب توالت گودالی منفرد بود . زیرا الگوی زندگی خانه - باغ در بم مانع از اسکان بازماندگان در اردوگاه ، حداقل در ماههای اولیه بعد از حادثه می گردید. یک چشمه توالت گودالی در بم ، پس از حفر ترانشه ، بااستفاده از مواد اولیه ای همچون ، 2 شاخه لوله فولادی 6 متری ، یک سره گالوانیزه ، یک پالت چوبی 120×120 سانتیمتری ، 2 عدد الوار چوبی دو متری ، و 10 مترمربع برزنت در مدت زمانی کمتر از 15 دقیقه قابل نصب بود . نصب و راه اندازی سریع تعداد 600 چشمه از این توالت بعنوان یک روش کار آمد مدیریت فاضلاب در ساعات و روزهای اولیه بعد حادثه چنان مشهود بود که یک NGO اسپانیایی، داوطلب مشارکت 50 درصدی در ساخت بیش از 100 چشمه دیگر از این نوع توالت در شهر بم گردید . هدف از این مقاله مطالعه موردی مدیریت دفع مدفوع در ساعات ، روزها و ماههای اولیه بعد از وقوع زلزله بم و سپس انتقال تجربیات حاصله در زمینه برنامه ریزی و ساخت توالت های گودالی منفرد در زلزله بم به سایر استان های کشور در جهت آمادگی قبل از وقوع بلا می باشد . نتایج این مطالعه موردی نشان داد که از بین روش های متنوع دفع مدفوع در شرایط اضطراری ، توالت گودالی منفرد به سبب سهولت و سرعت نسبی ساخت و نصب یکی از بهترین روش ها برای مقابله سریع و موقت ( پریود چندین ماهه تا کمتر از یکسال پس از زمان وقوع شرایط اضطراری ) با مشکلات ناشی از دفع غیر اصولی مدفوع و مدیریت صحیح اقدمات بهسازی محیط در زلزله بم تجربه موفقی را بر جای گذاشته است . بنهر می رسد اداره کل بهداشت محیط و حرفه ای وزارت بهداشت می تواند بعنان ستاد هماهنگ کننده ، نقش با اهمیتی را در جمع آوری تجربیات موجود در این زمینه در سطح کشور ، هماهنگ نمودن انها ، و نهایتا معرفی یک یا چند الگو برای ساخت لوازم اولیه توالت ها به تعداد لازم قبل از وقوع شرایط بحرانی در کلیه استانها ، ایفا نماید. اگر چه تشکیل یک ستاد برون سازمانی متشکل از اداره کل بهداشت محیط و حرفه ای با نمایندگان استانی آن ( محوریت ستاد ) ، مراکز هلال احمر ، و شهرداری ها نیز می توانند دامنه عملکرد بالاتر و موفق تری داشته باشد.

بلایا ، دفع فاضلاب ، توالت گودالی ، زلزله بم