مجتبی افشارپور - گروه فلسفه، دانشکده حکمت و دین پژوهی، دانشگاه المصطفی، قم، ایران
محسن قمی - گروه فلسفه، دانشگاه باقرالعلوم، قم، ایران

مختار یا مجبور بودن انسان در افعال خود، مسئله ای است که از دیرباز ذهن انسان های عاقل را به خود مشغول کرده است. حتی با پذیرش اختیار، دقت در لایه های درونی نفس انسانی شبهه غیرمختار بودن انسان را از زاویه ای دیگر مطرح می سازد. از یک سو رابطه ی نفس با اراده ی خود و چگونگی صدور اراده از نفس و از سوی دیگر، کیفیت ضرورت یافتن افعال صادر از نفس، شبهاتی اساسی را نسبت به فاعلیت انسان ایجاد کرده است. چنین مسائلی که در میان فلاسفه و متکلمان گذشته نیز مطرح بوده است، توسط آنان جواب داده نشده و حتی با تشکیک های متکلمین، به شبهه ای بغرنج تبدیل گشت. بعدها عده ای از اصولیون مکتب نجف صراحتا قائل به تخصیص قانون علیت در این محدوده شده و آن قاعده را فقط در خصوص فعل و انفعالات عالم طبیعت جاری دانستند، گاهی قاعده ی «ترجیح بلامرجح» را انکار کرده و گاهی اصل «الشیء ما لم یجب، لم یوجد» را مورد خدشه قرار دادند. در این مقاله، با توجه به اهمیت این بحث و تاثیرگذاری آن در مسئله ی ثواب و عقاب و نیز به هدف پاسخگویی به این پرسش ها، ابتدا نظریه اصولیون را نقد و بررسی کرده، سپس با تبیین پاسخ ابتکاری حکمت متعالیه با تکیه بر گونه های مختلف علت فاعلی شبهات از این دست را پاسخ می دهیم.

اراده, مبادی اراده, ضرورت علی, طلب نفس, فاعل بالتجلی