مقصودعلی صادقی گندمانی - گروه تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
علیرضا کریمی - دانشیار گروه تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز
مرتضی دولت آبادی - دانشجو دکتری گروه تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز

برآمدن سلسله صفویه، در زمینه­های گوناگون تغییرات و تحولات گسترده­ای پدید آورد؛ به­ویژه آن که دامنه تاثیر و بازخورد این تحولات و تغییرات به بیرون از قلمرو صفویه نیز کشیده شد. این امر، در ایجاد یا تقویت و تشدید تحولات و رویدادهای دیگری اثر گذاشت. در این میان، خراسان و به­ویژه مرکز آن، شهر هرات، در شرایط خاصی قرار گرفت. این امر را به­ویژه آشکارا می­توان در زندگی، عملکرد و واکنش دهها نخبه فرهنگی و اجتماعی­ای دید که همه پرورش­یافتگان فضا و جو اجتماعی و فرهنگی دوره تیموری و البته پایتخت آن، هرات بودند. در جستار حاضر براساس روش توصیفی­­ تحلیلی به این پرسش پرداخته می­شودکه تغییرات عمده اجتماعی و فرهنگی ایجادشده در خراسان تحت حاکمیت صفویان چه بوده است؟ وضع اجتماعی و فرهنگی حاکم بر قلمرو حکومتهای نزدیک به خراسان مانند ازبکان، بابریان، ارغونیان، جامان سند و دیگر ایالات صفوی چگونه بوده است؟ و سرانجام آن که مجموعه این عوامل چه تاثیری بر زندگی، عملکرد و واکنش نخبگان دوره تیموری هرات داشته است؟ یافته­ها موید آن است، نخبگان یادشده در روزگار صفوی، محیط اجتماعی خود را بسیار متفاوت با دوره قبل دیدند تا آنجا که تحت تاثیر مسائلی چون ثبات و آرامش؛ حمایت علمی و فرهنگی؛ جذب در ساختار اداری، یکی از دو راه باقی ماندن در هرات یا مهاجرت را برگزیدند. این گزینش می­توانست با مقایسه و سنجش دافعه­ها و جاذبه­های مبدا و مقصدهای گوناگون صورت پذیرد؛ چرا که وضع جغرافیایی خاص آن روز خراسان به شبه­جزیره­ای می­مانست که به قلمرو بابریان، ارغونیان، جامان سند، ازبکان و دیگر ایالتهای صفوی محدود می­شد.

نخبگان اجتماعی و فرهنگی, دوره تیموری, هرات, صفویه