مصطفی اسلامی سنجبد - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران
عبدالرضا سیف - استاد زبان و ادب فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران

هدف از نگارش مقاله حاضر، بررسی مفهوم فاصله در شعر حافظ بر مبنای نظریه فضاهای ذهنی فوکونیه و ترنر است. این نظریه که در حوزه معناشناسی شناختی مطرح می شود، به دلیل توجه خاص به فرایندهای معنایی و پیچیدگی های آن از منظر شناختی، می تواند در مطالعه غزلیات حافظ که همواره از نظر پیچیدگی مضامین، سرآمد شاعران پارسی زبان بوده، چهارچوب مناسبی را برای تحلیل فراهم سازد. بررسی ها نشان داد که مفهوم فاصله در شعر حافظ در قالب فاصله مکانی و فاصله زمانی و فاصله معرفتی، نمود می یابد. فاصله معرفتی، بیش از انواع دیگر فاصله در دیوان حافظ به چشم می خورد؛ بدین صورت که شاعر از عناصر زمانی و مکانی و به طورکلی ملموس و عینی بهره می برد تا یک مفهوم انتزاعی یعنی فاصله در شناخت، معرفت، درک، دیدگاه را به مخاطب القا کند. گاهی شاعر با نفی شباهت ظاهری میان دو چیز یا دو کس، بر تفاوت های باطنی و درواقع وجود فاصله میان آن ها تاکید می ورزد. این عمل حافظ را می توان شکستن چهارچوب های موجود و خلق چهارچوب های جدید دانست که با هنر حافظ در ساختارشکنی ارتباط دارد. گاهی نیز شاعر با در نظر گرفتن دو پدیده متقابل، بر نفی تفاوت ظاهری و یکی بودن آنان در عمل و درواقع نبود فاصله میان آن دو تاکید دارد. این دسته ابیات براساس رویکرد فضاهای ذهنی در قالب آمیختگی مفهومی به خوبی تحلیل می شود؛ زیرا شاعر از دو فضای ذهنی متقابل بهره می برد و با ایجاد یک فضای آمیخته، فضای ذهنی جدیدی خلق می کند که هم عناصری از فضاهای درونداد دارد و هم عناصر جدیدی در آن ظاهر می شود که در فضاهای درونداد وجود نداشته و از تلفیق دو فضای متقابل حاصل شده است. 

فاصله, فضاهای ذهنی, تقابل, آمیختگی, فضاسازها