زهره ایمانی - دانشجوی کارشناسی ارشدهنر، رشته ارتباط تصویری، ایران،تهران
منصور مهرنگار - استادیار و عضو هیئت علمی موسسه غیرانتفاعی ناصر خسرو، ایران،تهران
نظام الدین امامی فر - استادیار دانشگاه شاهد، ایران،تهران

اهریمن به عنوان نیروی منفی و شر در برابر قطب نیکی و خیر همواره در اذهان مردمان ایران باستان بوده است و این تفکر تا به دوران بعد نیز با تفاوتهایی در مفاهیم و معانی سرایت کرده، در زمان اسلام و با استفاده از اشارات قرآن، جنیان مثل دیوان و در داستانها به جای خدایان، پهلوانان با بدی مبارزه می کنند. موجودات پنداری نیز نقش مهم خود را از دست داده و حضور آنها محدود به داستانهای پهلو انی و قصه های عامیانه می شوند، که بهترین آنها شاهنامه است . هدف از انجام این مقاله شناسایی دقیق ترمفهوم، انواع و جایگاه دیو در نگارههای ایرانی (شاهنامه بایسنقری ، طهماسبی ، جوکی و رشیدا) و بررسی روند شکل گیری دیو و اهریمن و جایگاه آن در دورانهای مختلف ، ویافتن تغییراتی است که در نگارههای تصویری دیو در آثار هنری و مکاتب مختلف به وجود آمده است ، به سوالات پیشرو پاسخگو می باشیم :۱- منشا وخاستگاه نیروی شر (دیو) از کجاست ؟ ۲- تغییرات جایگاهی و مقامی دیوان در نگاره های ایرانی از کجا سرچشمه گرفته است ؟ این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی و شیوه ی بررسی کتابخانه ای و آرشیوی با استفاده از فیش برداری از منابع مرتبط ، برپایه ی ۴ اثر نگارگری از شاهنامه های مذکور گردآوری شده است . نوع بررسی بینامتنیت و شیوه ی تجزیه و تحلیل کیفی می باشد. بر اساس متن می توان چنین نتیجه گرفت که تصاویر بسیاری را در دوره های مختلف بر اساس توضیحات شاهنامه ، از دیوها نگارگری کرده اند. همه دارای شکل ظاهری یکسانی اند مانند : چهره، پوشش ، زیورآلات و شکل بدن، ولی هریک با توجه به دوره های مختلف هویت خاص آن دوره را به خودگرفته است و این تفاوت ها را باید در کارکردهای اجتماعی ،ریشه های فرهنگی ،سلایق سلاطین وقت جست و جو کرد.

نگارههای ایرانی ، شاهنامه فردوسی ، بایسنقری ، طهماسبی ، جوکی و رشیدا، مفهوم و جایگاه دیو.