محسن نیازی - استاد گروه علوم اجتماعی دانشگاه کاشان
مینا هلالی ستوده - دکتری جامعه شناسی دانشگاه اصفهان

استفاده از واژه گفتمان در سالهای اخیر در متون و بحث های علمی بسیار رایج شده است. بی آنکه همانند بسیاری از مفاهیم علوم اجتماعی و انسانی توافقی درباره معنای آن وجود داشته باشد. از سوی دیگر کاربردهای متنوع آن سبب شده تا در بافتهای گوناگون معانی متفاوتی به خود بگیرد. در واقع آنچه خاستگاههای نظری متنوعی چون زبان شناسی فلسفه تحلیلی، نقد ادبی، نقد ،فرهنگی، انسان شناسی ،قوم ،نگاری جامعه شناسی خرد روان شناسی شناختی و اجتماعی، نشانه شناسی، مکتب ،انتقادی مارکسیسم ساختارگرایی و پساساختارگرایی را در پیدایش مفهوم جدیدی به نام گفتمان به هم پیوند میدهد چیزی جز توجه به نقش فراگیر زبان در زندگی اجتماعی نیست و این دقیقا همان نقطه ای است که این روش را به فرصتی بی همتا در انجام پژوهشهای جامعه شناختی بدل کرده است. این مقاله درصدد است تا با معرفی روش تحلیل گفتمان به کاربست آن در پژوهشهای ایرانی بپردازد و از این رهگذر به امکانات نوآورانه این روش در مواجهه با پدیده هایاجتماعی بپردازد. یافته ها نشان میدهد که پر بسامدترین موضوعات انجام شده به شیوه تحلیل گفتمان در ایران را میتوان عبارت دانست از ۱ موضوعات سیاسی به ویژه مرتبط با رخدادهای انقلاب اسلامی -۲ رهیافتهای گفتمانی با رویکرد هویت و قومیت که در برگیرنده تحلیل هویت در سطوح سیاسی تا گروههای اجتماعی .است ۳ زنان و جنسیت از جمله حوزه هایی است که سعی در تحلیل وضعیت موجود زنان در ابعاد مختلف اجتماعی مانند حجاب، خانواده، بدن، اشتغال و حقوق زنان دارد ۴ - تحلیل ،متون شامل پژوهشهایی از رمانهای اجتماعی، سخنان سیاستمدارن تا جوکهای ساخته شده در خصوص موضوعات اجتماعی است ۵- مطالعات رسانه ای تحلیل ،سریال مستند فیلمهای سینمایی تا اخبار و پیامهای بازرگانی را شامل می شود ۶ - رویکرد تاریخی موضوعات این حوزه شامل انقلاب مشروطه، شکل گیری آموزش بهداشت و دیگر رویدادهای اجتماعی در تاریخ ایران است ۷ سطح آخر این آثار پژوهشهای نظری است که سعی در گسترش روش تحلیل گفتمان داشته اند و به موضوعات قدرت، نظریه پردازان تحلیل گفتمان کاربرد روش در موضوعات مختلف پرداخته اند. تحلیل گفتمان در هر یک از حوزه های مطرح شده در بالا امکاناتی خلاقانه در درون خود داشته است و از سوی دیگر با محدودیتهایی نیز مواجه بوده است که لازم است به نقد آنها در درون رویکرد روش شناسی تحلیل گفتمان پرداخته شود.

تحلیل گفتمان، نوآوری های روش شناختی، پژوهش های ایرانی، مساله جامعه شناختی.