شلیر احمدی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ایران، تهران
حجت رسولی - استاد گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ایران، تهران

جاحظ، از پیشاهنگان نقد ادبی قدیم، از نقد ذوقی صرف عبور کرده؛ مهم ترین مبانی نقدی را مطرح ساخته و از تاثیر گذارترین ناقدان در سوق دادن نقد ادبی به سمت نقد بلاغی است. وی به عنوان یک ادیب متکلم معتزلی، که برای اثبات اعجاز قرآن به نظم و مبانی زیبایی شناختی آن می پردازد، در ارزیابی اثر ادبی نیز به زیبایی شکلی توجه دارد تا بدانجا که در عصر جاحظ ادبیات و شعر صناعت خوانده شد. از سوی دیگر، از رویکردهای مهم نقدی اوایل قرن بیستم صورت گرایی روسی است که پایه گذاران آن ادبیت متن را موضوع علم ادبی دانستند و اصولی را با روشی علمی برای کشف قوانین سازنده فرم ادبی بنا نهادند. بر ا ساس تحقیقات انجام شده، دیدگاه های جاحظ در نقد، بی ارتباط با رویکرد صورت گرایی نیست و ای بسا کاملا با رویکرد صورت گرایی تطبیق داشته باشد، تبیین این موضوع و اینکه چه میزان آراء نقدی جاحظ موید چنین ادعایی ست موضوعی است که این مقاله عهده دار آن است و می کوشد، بر اساس شاخص ترین اصول نقد فرمالیستی روسی، آراء مهم نقدی جاحظ را در دو کتاب البیان و التبیین و الحیوان ریشه یابی و با استفاده از روش توصیفی- تحلیل محتوایی بررسی کند تا مشخص گردد تا چه میزان اندیشه های جاحظ در زمینه نقد ادبی با کنار هم نهادن سر نخ ها هماهنگ با رویکرد صورت گرایی روسی است. بررسی ها نشان داد که در آثار جاحظ شواهد مکفی در اثبات رویکرد فرمالیستی جاحظ وجود دارد و بر این اساس می توان این رویکرد را از رویکردهای غالب نقد ادبی عربی قدیم دانست.

نقد ادبی عربی قدیم, نقد صورت گرایی روسی, جاحظ, الحیوان, البیان والتبیین