شهناز ولی پور هفشجانی - استادیار گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

زن یکی از محوری ترین مباحث اجتماعی و نیز از سوژه های اصلی ادبیات داستانی بعد از مشروطه است. در گفتمان سنتی هویت تثبیت شده ای برای زن تعریف شده بود، که بعد از ورود مدرنیته به ایران به چالش کشیده شد؛ خصوصا در دوره پهلوی دوم، طرح مباحث جدیدی چون برابری زن و مرد، آزادی زن، لزوم مدرن و امروزی بودن و ایفای نقش اجتماعی زنان، چالشی جدی در جامعه سنتی و مردسالار ایران درخصوص بازتعریف هویت زن ایجاد کرد. در این پژوهش که با بهره گیری از رویکرد تحلیل گفتمان لاکلا و موفه خصوصا در بحث هویت انجام شده، با درنظرداشتن مولفه های سنتی هویت زن، چالش دو گفتمان سنتی و مدرن در تعریف جدید از هویت زن مطلوب بر اساس داستان شازده احتجاب هوشنگ گلشیری بررسی شده است. بررسی نشان می دهد که گفتمان حاکم در دوره پهلوی دوم آزادی زن و مدرن بودن را به گونه ای تعریف کرده که به جای منجرشدن به ایفای نقش فعال اجتماعی زنان به برهنگی اجتماعی منجر شده است و برای تثبیت مولفه برهنگی آن را با آراستگی و زیبایی زن معادل شمرده است. همچنین آموختن سواد و دانش که از نتایج اپیستمه های علم گرایی و آزادی در گفتمان مدرن است به نحوی بازتعریف شده که به جای رشد تفکر و آگاهی زنان صرفا موجب خدمت مطلوب تر به همسر و خانواده شود. در مجموع گفتمان تلفیقی جدید با تاکید بر نقش­های جنسیتی سنتی و حفظ مولفه های مبتنی بر دیدگاه فرودستی و نگاه ابزاری به زن، دال های سیالی از گفتمان مدرن را به گونه ای باز تعریف کرده و به خدمت گرفته است که با وجود ظاهر فریبنده و امروزی آن، عملا رویکرد استثمارگرانه تری از گفتمان سنتی را درپی داشته است. در نهایت می توان گفت زن مطلوب در این گفتمان زنی است: ظریف، بزک کرده، آداب دان، و باسواد و این همه زمانی ارزشمند است که در خدمت مرد برای ایفای هرچه بهتر وظایف سنتی جنسیتی به کار گرفته شود.

تحلیل گفتمان لاکلا و موفه, شازده احتجاب, هویت زنانه, گفتمان سنتی, گفتمان مدرن