غلامرضا غفاری - دانشیار گروه برنامه ریزی اجتماعی دانشگاه تهران

این مقاله در پی بیان منطق یکی از مهمترین و پرکاربردترین روشهای پژوهشی در عرصه علوم اجتماعی کلان است که باپرسشهایی بزرگ سروکار دارد و واحدهای مشاهده و تحلیل خود را واحدهای میانی و کلان اختیار میکند. در آغاز، با طرحموضوع درصدد شرح اهمیت و جایگاه این روش برآمدهایم و بر این ایده تاکید کردهایم که علوم اجتماعی در پی بررسی تفاوتدر بین کلها و ترتیبات اجتماعی است. دشوار است به تحلیلی در علوم اجتماعی بیاندیشیم که تطبیقی نباشد. تحلیل تطبیقیبه معنای توصیف و تبیین مشابهت ها و تفاوتهای شرایط یا پیامدها در بین واحدهای اجتماعی بزرگ مقیاس مانند مناطق،ملتها، جوامع و فرهنگهاست. گذار از نظریه های عمومی به نظریه های ساختاری در حوزه جامعه شناسی انقلاب وتحولاتاجتماعی توجه به روش و تحلیل تطبیقی را دو چندان ساخته است. گزینش واحدهای کلان و بزرگ در این روش، ئکه معمولاحجم محدودی دارند، مسئله حجم واحدها یا نمونههای بررسی را به نکتهای اساسی و مهم بدل کرده است. به حدی که گفتهمیشود مطالعه تطبیقی کمی با موارد زیاد ) Nبزرگ( و مطالعه تطبیقی کیفی با موارد محدود ) Nکوچک( سروکار دارند. ایننوع مطالعات ممکن است در قالب طرحهای پژوهشی شبیهترین و در عین حال متفاوتترین نظام با روشهای توافق و اختلافصورت گیرند. منطق پژوهش تطبیقی در درجه نخست بر این نکته تاکید دارد که اندیشه مکانیکی و سادهانگارانه به جهاناجتماعی با ماهیت واقعیتهای این جهان سازگاری ندارد، زیرا الگوهای متفاوت توسعه و تحول موید الگوهای محتمل و تصادفیاست تا الگوهای جبری و تعینگرای تاریخی - اجتماعی. این منطق بر پیکربندی و درک روابط زنجیرهای و واکنشی در قالب رویکردمسیر وابسته برای تحلیلهای اجتماعی و تاریخی تاکید و این باور را دنبال میکند که آثار و پیامدهای بزرگ را همیشه نمیتوانبرحسب فرایندهای کوتاهمدت یا منحصر بهفرد، متوازن و پیشبین یپذیر تبیین کرد، بلکه سیر تحول را باید زنجیرهای و احتمالگرایانهبررسی کرد و از نگاه تفریدی و انقطاعی پرهیز داشت.

روش تطبیقی, واحدهای کلان, پیکربندی, مسیر وابسته, الگوی احتمالگرایانه