امیر علم بیگی - استادیار گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکده اقتصاد و توسعه کشاورزی، دانشگاه تهران، کرج، ایران
محمدرضا اکبری - دانشجوی دکتری گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکده اقتصاد و توسعه کشاورزی، دانشگاه تهران، کرج، ایران

تعامل انسان و منابع آب یکی از زیربناهای اصلی شکل گیری مناسبات اجتماعی واقتصادی در ایران می باشد و درک مفهومی سیر تحولات آن، نقش مهمی در شناخت علل چالش های کنونی منابع آب دارد. هدف تحقیق حاضر، شناخت و تحلیل تعامل انسان و منابع آب در بخش کشاورزی ایران با  یک رویکرد نظری-تاریخی است که به شیوه توصیفی-تحلیلی نگاشته شده است. در این مطالعه، تلاش شده است تا نظریه های «شیوه تولید آسیایی»، «نهادهای اجتماعی» و «تغییرات اجتماعی (نظریه ابن خلدون و نظریه مارکس)» با یکدیگر تلفیق شوند تا فرآیند پیدایش و تحولات تعامل انسان و منابع آب ترسیم گردد. علاوه بر نظریه های مذکور، از داده های ثانویه و مطالعات پیشین به­منظور تشریح تغییرات منابع آب در طول زمان استفاده شد. یافته ها نشان داد، محدودیت منابع آب زمنیه ساز شکل گیری شیوه تولید آسیایی (سازمان های کار گروهی و حکومت مرکزی) بوده است که مهم ترین خصیصه های نهادی آن، یعنی استبداد شرقی، قوم گرایی و پدرسالاری در یک چرخه تکرار شونده در طول تاریخ تقویت شده اند. تعامل انسان و منابع آب طی دو جهش اصلی یعنی جنبش مشروطه و اصلاحات ارضی دگرگون شد و تلاش بر این بود که نهادهای نوین (قوانین مبتنی بر حقوق و مدیریت مبتنی بر قوانین) جایگزین نهادهای سنتی (استبداد شرقی، قوم گرایی و پدرسالاری) شود. اما به نظر می رسد یک همزیستی گاه مسالمت آمیز و گاه قهرآمیز بین نهادهای سنتی و نوین شکل گرفته است. همچنین، تلاش برای نهادینه سازی و بازتنظیمی مکانیزم های تعامل انسان و منابع آب سبب یک بی نظمی نظم یافته شده است که سر منشاء مهمی برای بحران آب در ایران محسوب می گردد.

بحران آب , شیوه تولید آسیایی , تغییرات اجتماعی , استبداد شرقی , بخش کشاورزی