سمانه وطن دوست - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.
حسن بساک - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
رضا اشرف زاده - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور مشهد، مشهد، ایران.

خمسه نظامی گنجوی شامل مجموعه ­های متنوعی در انواع ادب غنایی، عرفانی، اخلاقی و ... است. شاعر در هر یک از منظومه ­ها به فراخور درک و بینش مخاطب به مسائلی پرداخته و بخشی از باورها و آیین­ های جامعه بشری به ویژه ایرانیان را شرح داده است. یکی از این آداب، عقد پیمان و سوگند یاد کردن ضمن آن است که در ساختار فکری نظامی، گاهی جنبه­ ای دووجهی دارد و گاهی در سطح روساخت متوقف می­ شود. در پژوهش حاضر با استناد به منابع کتابخانه­ا ی و روش توصیفی- تحلیلی، انواع پیمان و کارکردهای آن در خمسه نظامی کاویده و بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می­ دهد که در یک نگاه کلی، پیمان­ ها به دو دسته مکتوب و غیرمکتوب تقسیم می ­شوند. نوع مکتوب آن، شامل پیمان­ های سیاسی- امنیتی و پیوند زناشویی است. نوع غیرمکتوب زیرشاخه ­هایی دارد که عبارت است از: پیمان­ های اخلاقی (رعایت آزرم و وفاداری)، شهریاری، انگیزشی، همکاری، صلح و انقیاد، زینهارخواهی، الهی، رازگویی و وفاداری به شاه. تنوعی که در این دسته­ بندی وجود دارد، تایید می­ کند که پیمان در خمسه نظامی، صرفا امری اجتماعی نیست و مقوله ­های شناحتی و معرفتی، اخلاقی و تعلیمی، سیاسی و امنیتی، دینی و اعتقادی و ... با آن ارتباط دارد.

نظامی گنجوی, خمسه, پیمان, سوگند, انواع و کارکردها